Artykuł ten traktuje o słabo opisanym w literaturze procesie, jakim jest rozwój fonetyczny wyrazów niezgodny z regułami. Nieznane są rozmiary tego procesu, wydaje się jednak, że im wyraz częściej używany, tym ma większą szansę na nieregularną zmianę fonetyczną spowodowaną frekwencją. Szczególnie często nieregularności obserwujemy przy zapożyczaniu wyrazu z jednego języka do innego.
Niektóre poniższe dane uchodzą za pewne, inne są dyskusyjne. W niektórych wypadkach być może doszło do skrzyżowania dwóch różnych rdzeni (zob. np. łabędź). Podano hipotetyczne rekonstrukcje form w prajęzyku, tj. formy, jakie powinny były istnieć, gdyby dany wyraz rozwijał się zgodnie z regułami. Niemal na pewno wiadomo, że najwyżej tylko jedna z takich rekonstrukcji może przedstawiać formę niegdyś rzeczywiście istniejącą, rzadko jednak wiadomo, która to forma.
baran
- pol. baran < IE *bōrōn-;
- cz. beran, alb. berr ‘owca’, wł. dial. bera, bar ‘baran’ < IE *ber-, bor-;
- gr. arneiós, arnēós, arneṓs (bez w-) < IE *Harn-ēi- (*Harsn-ēi-, *Hr̥sn-ēi-);
- gr. ársēn, érsēn, gen. ársenos, érsenos ‘męski’ (bez w-), arneiós ‘baran’, stper. aršan, skr. r̥ṣa-bha- ‘byk’, orm. aṙn ‘baran’ < IE *h1ers-, *h1r̥s-;
- skr. vr̥ṣṇi-, aw. varšni- ‘baran’ < IE *wr̥sn-i-;
- łac. verrēs ‘baran’, D verris, skr. vr̥ṣan- ‘mężny, potężny; ogier, byk’, vr̥ṣa-bha- ‘byk’, lit. ver̃šis ‘cielę płci męskiej’, toch. A kayurṣ, B kaurṣe ‘byk’, stnord. kursi ‘cielę płci męskiej’ < IE *wers-, *wr̥s-, *gʷoh3u-wr̥s-;
- gr. arḗn ‘baran’, D arnós, dial. warḗn, orm. gaṙn, -in ‘jagnię’, skr. úraṇa < IE *wr̥H-en-;
- zob. też prosię.
|
biały
- pol. biały < PS bělъjь, skr. bhālam ‘blask’ (może związane z bhāti ‘świecić’), lit. bolúoti ‘bieleć’, stisl. bál ‘ogień’ < IE *bhēlHo-, *bhōlH-;
- lit. báltas ‘biały’ (por. pol. błoto), balà ‘bagno’, gr. phalós ‘biały’ < IE *bhəlH-;
- het. alpa ‘chmura’, gr. alphós ‘biała plama’, łac. albus ‘biały’, umbr. alfu ‘biała’, ang. elf ‘elf’ < PG *alb- < IE *əlbho-;
- może też pol. lebioda i łoboda < PS *elbeda, *olboda, gr. álphi, álphiton ‘jęczmień’, alb. elp, elbi ‘jęczmień’ < IE *əlbh-;
- lit. balánda ‘lebioda’ < IE *bholonH-;
- zob. też łabędź.
|
bóbr
- pol. bóbr, ros. bobr, scs. bobrъ, lit. bãbras < IE *bhobhro-;
- ros. bobër < IE *bhobhiro-;
- słc. bobor < IE *bhobhuro-;
- scs. bebrъ, lit. bẽbras , aw. baβra-, wal. befer, bret. beuer < IE *bhebhro-;
- aw. baβri- < IE *bhebhri-;
- lit. bebrùs , skr. babhru- ‘czerwonobrązowy’ < IE *bhebhru-;
- ang. beaver ‘bóbr’, snord. bjórr < IE *bhebhuru-;
- srus. bьbrъ, niem. Biber, łac. fiber < IE *bhibhro-;
- skr. bivara- < IE *biworo-;
- s-ch. dȁbar < IE *dhubhuro-.
|
chłop
- pol. chłop, ros. xolóp ‘chłop pańszczyźniany’, scs. xlapъ ‘niewolnik’ < IE *kHolHp-;
- lit. šélpti, šelpiù ‘pomagać’, pašalpà ‘pomoc’ < IE *ḱelHp-, *ḱolHp-;
- ang. help ‘pomagać’, goc. hilpan < IE *kelb-.
|
chłód
- pol. chłód, ros. xólod ‘zimno’, może też nider. hal ‘zamarznięty grunt’ < IE *kHoldh-;
- lit. šáldyti ‘mrozić’ < IE *ḱolHdh-;
- pol. słota, lit. šáltas ‘zimny’, šal̃tis ‘mróz’, šálti, šą̃lа ‘marznąć’, łot. sal̂ts ‘zimny’, aw. sarəta-, npers. serd, oset. sald ‘mróz’ < IE *ḱolHt- (por. scs. slana ‘lód’);
- ang. cold ‘zimny’, goc. kalds, łac. gelidus < IE *gelHdh-;
- skr. hlādate ‘odświeża się’ < IE *ghelHd-;
- skr. jаḍаs ‘zimny, zdrętwiały’ < IE *geldo-.
|
czerw
- pol. czerw < PS *čьrvь < IE *kʷr̥wi-;
- pol. czermień, słwń. čȓm ‘robak, czerw’, PS *črmь, lit. kirmìs ‘robak’, alb. krimb, stir. cruim, wal. pryf, skr. kr̥mi- < IE *kʷr̥mi-;
- łac. vermis, ang. worm, stang. wyrm, szw. orm ‘wąż, żmija’, scs vьrmьje ‘szarańcza’, strus. vermije ‘t.s.’, lit. var̃mas ‘meszka’, prus. wormyan ‘czerwony’, alb. rrime ‘dżdżownica’, gr. rhómos ‘kornik’ < IE *Hwermi-, *Hwr̥mi-;
- gr. hélmīs, hélmīns ‘robak’, gen. hélminthos, hélmiggos < IE *Hwelmi-;
- gr.pl. líminthes < IE *limi-;
- ngr. lebídes, lebítha (niereg.);
- norw.dial. alme ‘larwa’ < IE *Halm- lub *Halbh-n-;
- nider. elft ‘larwa’, sgn alba < IE *Halbho-, *Halbhi-;
- zob. też mrówka.
|
człowiek
- pol. człowiek < PS *čьlo- < IE *kʷĕlo-;
- pol. czeladź, scs. čelověkъ, lit. kìltis, kiltìs, kelỹs ‘ród, pokolenie’, skr. kúlam ‘stado, mnóstwo, ród’, gr. télos ‘tłum’, łac. colere ‘mieszkać’, ir. cland, clan ‘ród’ < IE *kʷel-, *kʷl̥-;
- możliwe dalsze związki z gardło, głowa, koło.
|
cztery
- pol. cztery < PS *čьtyry < IE *kʷĕtūrūs;
- gr. téttares, scs. četyre < PS *četyre < IE *kʷetūres, *kʷetwəres < PIE *kʷetwHres;
- lit. keturì, skr. catur < IE *kʷetur-;
- łac. quattuor < IE *kʷatwor;
- goc. fidwōr < IE *petwōr.
|
daleki
- pol. daleki, cz. dále, dálka, daleký, ros. dalëkij < IE *d(h)āli-;
- lit. tolì ‘daleko’, tólimas ‘daleki’, tõlis ‘dal’, łot. tālu ‘daleko’, por. też węg. távol ‘daleko’ < IE *tāli-;
- może gr. tẽle, tēloũ ‘daleko’ (zwykle wiązane z télos, zob. koło) < IE *tēle;
- por. nieregularności w językach słowiańskich.
|
*dgʷel-
- gr. bdélla ‘pijawka’ < IE *dgʷel-;
- łac. hirūdo < IE *dgʷir-;
- niem. Egel, stang. igel, szw. igel < PG *egal- < IE *eghol-;
- ndn zullen ‘ssać smoczek’, zulp ‘gałganek do ssania’, tulken ‘ssać, pić dużymi łykami’, nider. tullen ‘chlać, żłopać’ < IE *dul-;
- gr. neogillós ‘krótko ssący’, Gíllos < IE *gil-;
- lit. žį̃sti (žiñda, žiñdō) ‘ssać’ < IE *ǵeid- (dwie dźwięczne!);
- aw. xšvīd- ‘mleko’, lit. svíestas ‘masło’ < IE *ksweid-;
- toch. tsuk- ‘pić’, skr. dogdhi ‘doi’, dogha ‘mleczarz’ < IE *dheugh-;
- lit. dėlė ‘pijawka’ < *dhēl-;
- może pol. doić, skr. dhayati ‘ssie’, łac. fēlāre ‘ssać’ < IE *dhēi-;
- goc. daddjan ‘ssać’ < IE *dhodhi-.
|
drąg
- pol. drąg, stisl. drang ‘kamień sterczący z ziemi’, norw. dreng ‘kolumna, gruba pałka’ < IE *dhrengh-, dhrongh-;
- lit. dránga ‘gruba gałąź’ < IE *dhong- (akut!),
- pol. dręczyć, ros. druk ‘tyczka, żerdź’ < IE *dhronk-;
- łac. truncus ‘pień, tułów’, wal. trŵch ‘skaleczony’, lit. trenkiù, treñkti ‘głośno uderzać’ < IE *trenk-, *tronk-.
|
drozd
- gr. *drouthos ‘wróbel’ (wnioskowane z nazw własnych), orm. tordik ‘drozd’, pol. drozd < IE *drozdh-;
- stir. truit, truid ‘szpak’ (tu?), łac. turdus ‘drozd’, gr. *trouthos ‘wróbel’ (wnioskowane z nazw własnych), prus. tresde ‘drozd’ < IE *trozdh-, *tr̥zdh-;
- stisl. þrǫstr ‘drozd’ < *þrastu- < IE *trozd-;
- śbret. dret ‘szpak’ < *druti- < IE *druzdi-;
- stir. truit, truid ‘szpak’ (tu?), śwal. trydw, stkorn. troet, śbret. tret, bret. tred < *truti- < IE *truzdi-;
- sgn drosela ‘drozd’, śgn drostel, niem. Drossel, stsas. throsla, stang. þrostle < IE *truzdl- lub *trusl-;
- śgn trostel < *drustl- < IE *dhruzdl- lub *dhrusl-;
- Fr. drenne ‘drozd’, older draine, drine ← Gaul. *dresdinā < IE *drezd-;
- wal. tresglen, stbret. trascl, tracl ‘mewa’, korn. traskel ‘drozd’ < IE *trez(d)ko-;
- bret. draskl, drask < IE *drez(d)ko-;
- stang. ðrysce, ang. thrush < *þruskjō- < IE *trus(t)ki- or *truz(d)gi-;
- gr. strouthós, stroũthos ‘wróbel’, lit. strãzdas ‘drozd’, łot. strazds < IE *strozdh-;
- gr. ksouthós, ksoũthros ‘wróbel’ < IE *ksozdh-;
- może gr. présbys ‘strzyżyk’ < IE *presgʷu-;
- stnord. þerna ‘rybitwa’, duń. terne (→ ang. tern) < IE *terno-;
- sgn stara ‘szpak’, niem. Star, nider. sterre, stang. stær, ang. star-ling, stisl. stari < IE *stor-;
- łac. sturnus ‘szpak’, nłac. sterna ‘rybitwa’, stang. stearn, nider. stern, prus. starnite ‘mewa’ < IE *sterno-, *str̥no-;
- gr. astralós ‘szpak’ < IE *H2str̥lo-.
|
dziewierz
- pol. dziewierz ‘brat męża’, lit. dieverìs, skr. devár-, orm. taigr, gr. dāḗr < IE *daiwer-, *dāiwer-;
- stang. tācor, sgn zeihhur < IE *daiger-;
- łac. lēvir < IE *lēwir- (*laiwir-?).
|
dźwięk
- pol. dzwon, dźwięk, ros. zvuk ‘dźwięk’, alb. zëh ‘głos’, orm. jain, gr. phōnḗ, toch. kaṃ ‘melodia’ < IE *ǵhwon-, *ǵhwōn-, *ǵhwen-ko-, *ǵhwon-ko-;
- łac. sonus ‘dźwięk’, skr. svanás, stir. senn- ‘grać’, stang. swinsian ‘śpiewać’, sgn, ang. swan ‘łabędź’ < IE *swono-.
|
gabać
- skr. gábhasti- ‘ręka’, lit. gãbana ‘naręcze’, gõbis ‘chciwość’, gebė́ti ‘być gotowym’, łac. habēre ‘mieć’, osk. haf- ‘t.s.’, stir. gaibid ‘bierze, chwyta’, goc. gabeigs ‘bogaty’, ang. give ‘dać’ < IE *ghebh-, *ghobh-, *ghōbh-;
- stpol. gabać ‘atakować’, pol. nagabywać, lit. góbti ‘brać w posiadanie’, umbr. hab- ‘mieć’, łac. habēre ‘mieć’, habilis ‘zręczny’ < IE *ghəb-;
- osk. hip- ‘mieć’, pol. gapić się, niem. gaffen ‘gapić się’ < IE *ghēp-, *ghop-, *ghōp-;
- stang. cefes ‘konkubina’, niem. Kebse ‘t.s.’, stnord. kefser ‘jeniec’ < IE *gəbh-;
- ros. zabota ‘troska’, zabotit′sja ‘troszczyć się’, śdn kapēn ‘gapić się’, ang. keep ‘trzymać’ < PG *kōpj- ‘trzymać, patrzeć, troszczyć się’ < IE *ǵāb-;
- bret. kavout ‘mieć’, wal. caffael ‘osiągnięcie’ < IE *kəbh-;
- łac. capere ‘chwytać’, gr. kṓpē ‘chwyt’, skr. kapaṭī ‘naręcze’, ir. cúan ‘port’, ang. haven ‘przystań’, alb. kam ‘mam’, stang. hæft ‘jeniec’, goc. hafjan ‘podnosić’, ang. heave ‘t.s.’, ang. have ‘mieć’ < PG *xabē- < IE *kap-, *kəp-;
- ros. xabit′ ‘zagarnąć’, stnord. haptr ‘jeniec’, nider. happen ‘łapać’, niem. happig ‘łapczywy’, ang. hap ‘los, traf’, happy ‘szczęśliwy, trafny’, happen ‘zdarzyć się’ < IE *kHab-;
- pol. chapać, ros. xopit′, stpol. chopić ‘chwycić, objąć’, orm. xaphanem ‘przeszkadzam’ < IE *kHapH-, *kHāpH-;
- łac. apīscī ‘osiągnąć’, skr. āpnōti ‘osiąga’, het. appanzi ‘biorą’ < IE *Hap-, *Həp-,
- gr. háptō ‘przymocowuję’, háphē ‘dotknięcie’, orm. aph ‘pusta dłoń’ < IE *HəpH-.
|
gardło
- pol. gardło, gardziel, ros. žerló ‘otwór, krater’ < IE *gʷr̥-dhlo-, *gʷr̥-dheli-;
- gr. bárathron ‘paszcza, otwór’ < IE *gʷr̥-dhro-;
- stpol. garciel ‘gardziel’, lit. gurklỹs, stlit. gurklė < IE *gʷr̥-tli-, *gʷr̥-teli-;
- ros. gortan′ < PS *gъrtanь < IE *gʷr̥-taH-;
- pol. grdyka < IE *gʷru-dhuH-;
- pol. krtań < PS *grъtanь < IE *gʷru-taH-;
- ang. craw ‘wole’, niem. Kragen ‘gardło, kołnierz’, stir. brágae ‘t.s.’ < IE *gʷrogho-;
- gr. brógkhos ‘oskrzele, gardło’ < IE *gʷrongho-;
- stpol. kłtać ‘łykać’, ros. glotat′, s-ch. gȗt ‘gardło’, łac. glūtīre ‘łykać’ < IE *glou-t-, *glu-t-;
- pol. kark, skr. kr̥kāta- ‘kręgi szyjne’, gal. cricon ‘gardło’< IE *kr̥ko-;
- łac. cervīx, gen. cervīcis ‘szyja, kark’ < IE *kerwīk-;
- możliwe dalsze związki z człowiek, koło, krąg.
|
giąć, kubek
- gr. hybóomai ‘przygarbić się’ < IE *Hub-;
- gr. hỹbos ‘garb wielbłąda’, hȳbós ‘garbaty’, hȳbázō ‘pochylić się i wymiotować’ < IE *Hūb-;
- het. ḫupallaš ‘czaszka, skalp’ < IE *HubhH-l-;
- aw. xumba ‘garnek; wgłębienie’ < IE *kHumb(h)-;
- gr. Hes. kýpē ‘dziura, jama’, łac. cūpa ‘wanna, beczka, kadź; uchwyt’ (→ sgn kuofa, niem. Kufe ‘kadź, wanna’), stang. hyf ‘ul’, ang. hive ‘ul’, skr. kūpa- ‘dziura, jama, studnia’, PS *kъpъ ‘pochwa’, pol. kiep ‘człowiek głupi’, kiepski, kpić < IE *kup-, *kūp-;
- łac. cūpula ‘mała beczka’ (→ sgn kubil, niem. Kübel → scs. kъbъlъ, kubъlъ, stpol. gbeł, pol. kubeł oraz nowsze kibel) < IE *kūp-el-;
- pol. kąpać się < IE *kump- lub *komp-;
- pol. kąpiel, scs. kǫpělь (< ‘wanna’?) < IE *kump-ēl- lub *komp-ēl-;
- gr. kampḗ ‘zgięcie, skrzywienie’ (→ łac.-rom. camba, gamba ‘noga, stopa’, alb. këmbë), kámptō ‘zginać, krzywić, obracać’, kampýlos ‘krzywy, zgięty’, łac. campus ‘pole’, goc. hamfs ‘okaleczony, kulawy’, lit. kãmpas ‘kąt, węgieł, kabłąk nad chomątem’, kùmpa ‘zgrubienie, nabrzmienie, narośl, guz, garb’, kum̃pas ‘krzywy, zgięty’, stpol. czępieć ‘kucać, siedzieć w kucki’, pol. kępa, kąt (< *kamp-to-) < IE *kamp-, *kmp-;
- łac. *cuppum ‘czaszka’, cuppa ‘czasza’ → ang. cup ‘filiżanka’, niem. Kopf ‘głowa’, skr. śópha- ‘obrzęk, wybrzuszenie’ < IE *ḱoupH-, *ḱupH-;
- łac. caput ‘głowa’, stnord. hǫfuð, stang. hæfud, hafud, skr. kapucchala- < *kaput-śala- ‘pęk włosów z tyłu głowy’ < IE *kapu-t-;
- stir. cúach, wal. cawg ‘filiżanka’ < IE *kapu-k-;
- stang. hafola, hafela ‘głowa’, skr. kapāla- ‘naczynie, kubek, czaszka’ < IE *kapu-l-, *kape-l-, *kapo-l-;
- stsaks. haban ‘naczynie, dzbanek’, sgn havan, śgn haven < IE *kap-no-;
- stang. hēafod ‘głowa’, ang. head, stnord. haufuð < IE *koupu-t-;
- goc. haubiþ ‘głowa’, sgn houbit, niem. Haupt < IE *koupe-t-;
- gr. kýbda ‘z głową pochyloną naprzód’, kýbēbos ‘z pochyloną głową’, kybistáō ‘spadam na głowę, koziołkuję’, kýbos ‘duże naczynie gliniane; kostka do gry; kręg; wydrążenie nad biodrami u bydła’, kýbiton ‘łokieć’, łac. cubitum ‘łokieć’, cubāre ‘pochylać się, leżeć’, wal. gogof ‘dziura, jama’ (< *upo-kubā), goc. hups ‘biodro’, stang. hype, ang. hip, stang. hoppian ‘podskakiwać’ (< *xuppōjan-), ang. hop, stnord. hoppa, śgn hupfen, hopfen, niem. hüpfen < IE *kub-;
- skr. kumba- ‘gruby koniec kości’, gr. kýmbē ‘kielich, puchar, łódka dłubanka’, łac. cumba ‘łódź’, ang. hump ‘garb’ < IE *kumb-;
- gr. kýptō, perf. kékypha ‘pochylać się’, stnord. húfa ‘czapka, kapelusz’, stang. hūfe, sgn hūba (< *xūbōn-), wed. kubhrá- ‘bydło garbate’, pol. kub, kubek < IE *kubh-, *koubh-;
- gr. kȳphós ‘garbaty’, kỹphos, kȳ́phōsis ‘garb’ < IE *kūbh-;
- łac. acūmen ‘ostrze, wierzchołek’ < IE *H2akūbh-;
- łac. cacūmen ‘wierzchołek, szczyt’, skr. kakúbh- ‘szczyt góry’ < IE *kakubh-, *kakūbh-;
- skr. kumbhá- ‘garnek, dzbanek’ < IE *kumbh-;
- gr. gampsós ‘zakrzywiony, krzywy’, gampsēlaí ‘szczęki zwierząt’ < IE *gamp-;
- gr. gnaptós ‘zgięty’ < IE *gnap-;
- gr. gnámptō ‘giąć’, gnamptós ‘zgięty’, gnamptḗr ‘szczęka’ < IE *gnamp-;
- stnord. gaupn ‘obie dłonie złożone razem’, sgn gaufana ‘zagłębienie dłoni’, stang. geap ‘krzywy’ < IE *ghub- (*ghubh-n-);
- lit. žiupsnìs ‘zagłębienie dłoni’ < IE *ǵhĕubh-sn-;
- norw. guve ‘kulić się’, lit. gùbti, gumbù ‘zginać, wykrzywiać’, łot. gubt ‘zakrzywiać się’, scs. po-gubiti ‘zniszczyć’, strus. gъbnuti ‘giąć’, pol. giąć (zamiast gnąć < *gъnǫti < *gъbnǫti) < IE *ghoubh-, *ghubh-;
- stpol. gibać ‘zginać; kołysać’, pol. ginąć (*gybnǫti) < IE *ghūbh-;
- gr. kephalḗ ‘głowa’, Hezych. gabalán, maced. keblḗ, kebalḗ, toch.A śpāl, goc. gibla ‘szczyt, pinakiel’, ang. gable ‘szczyt’, sgn gebal ‘czaszka; pinakiel’, gibil ‘szczyt’, niem. Giebel < IE *ghebhH2-l-;
- skr. kṣúbhayati, kṣóbhate ‘kołysze się, trzęsie się’ < IE *kseubh-, *ksubh-;
- pol. chybotać, stpol. chybać ‘chwiać, kołysać, poruszać’, pol. chybić, chyba < IE *ksūbh- (lub *khūbh-);
- goc. biugan ‘wyginać, zginać’, stnord. bjúga, sgn biogan, niem. biegen, lit. baũgurs ‘wzgórze’, ros. bugór ‘pagórek’, bgat′ ‘zginać’ < IE *bheugh-, *bhough-, *bhugh-;
- stang. būgan ‘wyginać, zginać’, ang. bow < IE *bhūgh-;
- skr. bhujáti ‘zgina, pcha’ < IE *bhug-.
|
głęboki
- gr. glyphō ‘rzeźbić, drążyć, żłobić’, łac. glūbō ‘łuskać, obierać z kory’, ang. cleave ‘rozłupywać’, sgn klioban, klūbōn, stcz. hlboký ‘głęboki’ < IE *gleubh-, *gloubh-, *glubh-;
- ukr. hlybókyj ‘głęboki’, ros. glýboko ‘głęboko’ < IE *glūbh- (*glumbh-);
- scs. glǫbokъ, ros. glubókij, pol. głęboki, skr. jr̥mbhate ‘zieje’ < IE *glombh-, *gl̥mbh-;
- dłuż. głumoki ‘głęboki’ < IE *gloum-;
- skr. gambhirá- ‘głęboki’ < IE *gombh-;
- lit. gilùs ‘głęboki’ < IE *gĕlu-;
- lit. gelmė̃ ‘głębina’ < IE *gelm-;
- pol. żłób, ros. žólob < IE *gelbh-;
- możliwe dalsze związki, zob. gʷelbh-, żołądek.
|
głos
- het. kallešta ‘krzyknął’, łac. calāre ‘przyzywać, nawoływać’, celeber ‘częsty, głośny, jasny’, gr. kaléō ‘wołać’, kalḗtōr ‘herold’, sgn hellan ‘rozbrzmiewać’, hlamōn ‘krzyczeć’, niem. Hall ‘dźwięk’, skr. kala- ‘cicho brzmiący’, uṣā-kala-, kalādhika-, kalāvika- ‘kogut’, kala-víŋka- ‘wróbel’, lit. kalbà ‘język, mowa’ < IE *kelH-, *kĕlH-, *kolH-, *kl̥H-;
- stisl. skjalla ‘krzyczeć’, skǫll ‘szyderstwo, hałas’, skellr ‘dźwięk, huk’, skal ‘alarm’, skjal ‘pogawędka’, stang. sciellan ‘krzyczeć’, sgn scellan, niem. Schall ‘dźwięk’, stfryz. skelda ‘łajać, besztać’, ang. scold, niem. schelten, lit. skélbti, skélbiu ‘plotkować’ < IE *skelH-, *skolH-;
- stisl. hvellr ‘jasno brzmiący’, gr. kýlla ‘szczenię’, lit. kãlė, kalė̃ ‘kurczę’, alb. këlüsh ‘młode zwierzę, zwłaszcza pies’, śir. cuilén (< *koli-gno-), wal. colwyn, stkorn. coloin, bret. kolen ‘szczenię’ < IE *kʷelH-, *kʷolH-;
- stisl. skval ‘paplanina, potok słów’, skvala ‘głośno mówić, wołać’, skvaldr ‘głośna rozmowa’, gr. skýlaks ‘szczenię, młode zwierzę’, lit. skalìkas ‘pies myśliwski używany do nagonki’, skãlyti ‘szczekać’, pol. dial. skolić, skulić ‘skamlać’ < IE *skʷelH-, *skʷolH-;
- gr. kalláion ‘grzebień koguta’, stir. cailech ‘kogut’ (< *kaljākos), ogam gen. caliācī, wal. ceiliog, łot. kaļôt ‘przywoływać’ < IE *kolj-;
- scs. klakolъ, ros. kólokol ‘dzwon’ < IE *kolkol-;
- lit. kañkalas ‘dzwonek’, pol. kąkol < IE *konkol-;
- łac. clārus ‘głośny, jasny’, stang. hlōwan ‘ryczeć’, hlētan ‘chrząkać’ < IE *kleH-;
- łac. clāmāre ‘krzyczeć’, pol. klaskać (< *klěskati) < IE *kleH-;
- stang. hlimman ‘dźwięczeć, rozbrzmiewać’, hlimme ‘wartki potok’, hlemm ‘krzyk’, sgn hlamōn ‘szumieć’ < IE *klem-, *klom-;
- gr. klónos ‘zgiełk bitewny’, stang. hlynn ‘krzyk; wartki potok’, hlynnan, hlynian, hlynsian ‘krzyczeć’, hlynrian ‘grzmieć’, gehlyn ‘wrzask’, skr. krándati ‘krzyczy’, łot. klentēt ‘przeklinać’, scs. klęti, klьnǫ, pol. kląć, klnie < IE *klen-, *klĕn-, *klon- (zmieszane z *klin- ‘schylać się’);
- łac. clangor ‘dźwięk, brzęk’, gr. klaggḗ < IE *klang-;
- pol. chełpić się (< *xъlpiti sę) < IE *kHel-p-;
- pol. chełbić się, chluba < IE *kHel-bh-;
- pol. chrobry ‘mężny, waleczny’ (< *xorbrъ) < IE *kHor-bh-;
- wal. galw ‘krzyczeć, pozywać’, śbret. galu ‘wezwanie, apel’ (< *gol-w-); śir. gall ‘sława, chwała’ (< *gol-n-); skr. gargara- ‘jakiś instrument muzyczny’, scs. glagolъ ‘słowo’, glagolati ‘mówić’, ros. gologólit ‘paplać’ (<*gol-gol-); śgn kalzen, kelzen ‘plotkować, paplać’; stfryz. kaltia ‘mówić’ (< *gol-d-); łac. gallus ‘kogut’, stnord. kall ‘wołanie’, kalls ‘podburzanie, rozdrażnianie’, stang. callian ‘wołać’, ang. call, sgn kallōn ‘plotkować’, oset. ɣalas ‘głos’, lit. gal̃sas ‘odgłos’, pol. głos (< *gol-dh-s-) < IE *gol-;
- stnord. klapp ‘trzask’, sgn klapf ‘plotki, huk, uderzenie, wstrząs’ < IE *gla-b-;
- stang. clatrian ‘klekotać, turkotać’, niem. Klatz ‘plama’ < IE *gla-d-;
- gr. glázō ‘pozwolić brzmieć pieśni’, stnord. klaka ‘ćwierkać’, klakkr ‘kleks, gruda, obłok’, stang. clacu ‘zniewaga’, ang. clack ‘klaskać’, niem. Klecks ‘kleks’ < IE *gla-g-;
- sgn klinkan ‘brzmieć’, ang. clink, szw. klinka ‘dzwonić, brzdąkać’ < IE *gleng-;
- skr. garhati ‘skarży się, gani’, garhā ‘nagana’, gr̥hú- ‘żebrak’, aw. gərəzaiti ‘skarży się’, oset. ɣärzun ‘jęczeć’; sgn klaga ‘skarga’, klagōn ‘skarżyć się’, niem. Klage, klagen, śir. glām ‘krzyk, przekleństwo’ (< *glagh-smā) < IE *galgh-, *gl̥gh-, *glagh-;
- sgn klingan ‘brzmieć’, niem. klingen < IE *glengh-;
- lit. girdė́ti ‘słyszeć’, gar̃sas ‘dźwięk; sława’ < IE *ger-dh-, *gor-dh-;
- stisl. gjalla ‘zabrzmieć’, galdr ‘śpiew, inkantacja’, ang. yell ‘wyć’, niem. gellen ‘zabrzmieć’, stang. galan ‘śpiewać, wyć’, got. gōljan ‘pozdrawiać’, ros. galit′sja ‘wyśmiewać’, dial. galúcha, gal′ ‘śmiech’ (< *ghōl-), skr. gharghara- ‘brzęczący; alarm’ (< *ghol-ghol-), stang. gielpan ‘chełpić się’, śgn gelpfen, gelfen (< *ghel-b-), sgn gelbōn ‘oszukać’, skr. pragalbha- ‘zdecydowany, odważny’, lit. gul̃binti ‘chwalić’ (< *ghel-bh-), sgn galm ‘alarm’ (< *ghol-m-), isl. gelta ‘szczekać’, sgn gelzōn ‘wrzasnąć’ (< *ghel-d-) < IE *ghel-, *ghol-, *ghōl-;
- śgn glīen ‘krzyczeć’ < IE *ghleH-;
- łot. valoda ‘język, mowa’, scs. volati, pol. wołać < IE *wol-.
|
głowa
- pol. głowa, lit. galvà, stnord. kollr ‘czaszka, głowa, okrągły szczyt góry’ < IE *golw-;
- pol. goły, gałąź, łot. gāla ‘gołoledź’, orm. kołr ‘gałąź’, niem. kahl ‘łysy’, stang. calu, ang. callow ‘nieopierzony’ < IE *golo-;
- pol. dial. żółw ‘obrzęk, guz’, ros. želvák, skr. gúlma- ‘pączek, guz’ < *žьly, *žьlve < IE *gl̥w-;
- orm. glux ‘głowa’ < IE *ghōlū-ko-;
- gr. khélȳs, khelōnē ‘żółw’, eol. khelýnā < IE *gheloHu-, *ghelHu-;
- pol. żółw, PS *žьly, *žьlve (por. łac. testa ‘głowa’ : testūdō ‘żółw’), łac. fulvus, flāvus ‘żółty’ < IE *ghl̥HuH-;
- łac. calva ‘łysa głowa, czaszka’, skr. ati-kulva- ‘o wyjątkowo cienkich włosach’, kulva- ‘łysy’, aw. kauruua- ‘o cienkich włosach’ < IE *kl̥H-wo-);
- pol. czoło, lit. kélti ‘podnosić’, łac. ex-cellere ‘być wyższym, wystawać, górować’, celsus ‘wysoki, wyniosły’ < IE *kelH-;
- śir. coll ‘głowa, szef’ < IE *kolH-n-;
- możliwe dalsze związki z człowiek, koło, krąg.
|
*ǵneib-
- lit. gnī́bti ‘szczypać’, gnaĩbis ‘uszczypnięcie’ < IE *gneib-;
- ang. knife ‘nóż’, niem. kneifen ‘szczypać’ < IE *gneibh-,
- lit. žnī́bti ‘dziobać, szczypać’, łot. zniêbt ‘mocno ściskać, dusić’, žņaîbît ‘ściskać, szczypać’ < IE *ǵneib-;
- lit. kneĩbti ‘wyzbierać, przegarnąć, majstrować, wtykać’ < IE *kneibh-;
- stnord. hnīpa ‘zwieszać głowę, być smutnym’, stang. hnipian ‘pozwolić głowie opaść, pochylać się, być smutnym, być sennym’, lit. knìbti ‘zapadać się’, łot. kniêbt ‘szczypać’ < IE *kneib-;
- łot. knĩpêt ‘szczypać’ < IE *kneip-;
- lit. šnĩpti ‘szczypać’, łot. šņiêpt ‘szczypać’ < IE *ḱneip-;
- łot. šņaîbît, šņiêbt ‘wykrzywiać usta’ < IE *ḱneib-.
|
gniazdo
- pol. gniazdo, scs. gnězdo < IE *g(h)noizdo-;
- lit. lìzdas < IE *lizdo-;
- ang. nest, łac. nīdus, skr. nīḍa- < IE *nizdo-.
|
gnida
- pol. gnida, łot. gnĩda, gņĩda, isl., stnord. gnit, stszw. gnether, szw. gnet, duń. gnid < IE *ghnid-;
- lit. glìnda < IE *ghlindā;
- łac. lēns, gen. lendis < IE *ghlend-;
- ang. nit, stang. hnitu, sgn niz, niem. Niss, Nisse, gr. konís, alb. thëri, thëni < IE *ḱHʷnid-;
- stir. sned, wal. nedd, nedden < IE *snid-;
- isl. nit, orm. anic < IE *Hʷnid-;
- skr. likṣā < *Hʷlidḱā.
|
gród
- pol. gród, ros. górod ‘miasto’, ukr. hórod, lit. gar̃das ‘ogrodzenie, zagroda’, gardinỹs ‘płot’, gardìs ‘drabina wozu’, alb. gardh ‘płot’, skr. gr̥hás ‘dom, mieszkanie’, aw. gərəða- ‘jaskinia zamieszkała przez daevy, domostwo’, toch. B kercci, kerciye ‘pałac, budowla’, fryg. Manegordum ‘miasto Manesa’, goc. gards ‘dom’, ‘rodzina’, ‘podwórze’, aurtigards ‘ogród’, weinagards ‘winnica’, garda ‘obora’, stisl. garðr ‘żywopłot’, ‘podwórze’, ‘ogród’, gerði ‘działka, ogrodzone poletko’, ang. yard ‘ogrodzone podwórze’, niem. Garten ‘ogród’, Rossgarten ‘pastwisko’ (dla koni), Gürtel ‘pasek’, gr. korthílai ‘wiązki, kopce’, kórthys ‘kopa’ < IE *ghordh-, *gherdh-;
- pol. ogród, ogrodzenie, przegroda, zagroda, nagroda, bez ogródek, żerdź, cz. hráze ‘mur z gliny’, ‘płot ogrodu’, ‘tama’, ros. vinográd ‘winnica’, ‘winorośl’, goróža ‘płot, parkan’, ogoród ‘ogródek’, ukr. horód, łot. gar̃ds ‘zagroda dla świń’ < IE *ghord-, *gherd-;
- lit. žar̃dis ‘zagon’ < IE *ǵhordh-;
- ros. zoród ‘stóg, ogrodzone miejsce na stóg’, lit. žárdas ‘ogrodzone miejsce do suszenia lnu lub grochu’, prus. sardis ‘płot’, fryg. Manezordum ‘miasto Manesa’ < IE *ǵhord-;
- stpol. ogartać ‘ubierać się’, wygartać ‘wygrzebywać z pieca’, pol. garść, zagarniać, ogarniać, cz. hrnout ‘zgarniać, zbierać, grabić’, ros. gornút′ ‘grabić siano’, stir. gort ‘obsiane pole’, wal. garth ‘ogrodzone pole’, łac. cohors, gen. cohortis ‘zagroda’, ‘gwardia’, hortus ‘ogród’, stłac. ‘posesja, willa’, gr. khórtos ‘ogrodzone miejsce’, ‘siano, pasza’, het. gurta ‘cytadela, akropol’ < IE *ghort-, *ghort-n-, *ghort-ti-;
- może też stang. targe, sgn zarga ‘ogrodzenie’, niem. Zarge ‘odrzwia’, ang. target ‘tarcza, cel’, PG *targō-, *targōn- ‘oprawa, ogrodzenie, tarcza’, lit. dar̃žas ‘ogród’ < IE *dorǵh-;
- zob. też krąg, targ.
|
gżegżółka
- pol. dial. gżegżółka ‘kukułka (Cuculus canorus)’ < IE *ghugheghughe-lu-;
- pol. dial. zazula < IE *ǵhōǵhou-li-;
- strus. zegzica < IE *ǵheghuǵhī-;
- strus. žеgъzulja < IE *gheghuǵhou-li-;
- lit. gegužė̃ < IE *gheghuǵh-i-.
|
*gʷelbh-
- gr. délear ‘przynęta’ < IE *gʷelew-;
- skr. gárbha- ‘łono, macica’, aw. garəwa-, gr. delphýs < IE *gʷelbh-;
- łac. vulva, volva ‘łono’ < IE *gʷolw-;
- łac. volba ‘łono’ < IE *gʷolbh-;
- łac. bulba ‘łono’ < IE *bolbh-;
- ang. womb ‘łono’, niem. Wamme < IE *wombh-;
- sgn kilbur ‘jagnię płci żeńskiej’, stang. cilforlamb, ang. calf ‘cielę’, niem. Kalb < IE *gelbh-,*golbh-;
- możliwe dalsze związki, zob. głęboki, żołądek.
|
imię
- pol. imię, scs. imę, prus. emmens, alb. emër, gr. lakoń. ényma < IE *H1ěnH3mn̥-;
- łac. nōmen , skr. nā́man- < IE *(H3)noH3mn̥-;
- gr. ónoma, fryg. onoman, orm. anun, toch. A ñom, goc. namo, ang. name, niem. Name < IE *H3nH3mn̥-;
- het. lāman- < IE *(H3)loH3mn̥-;
- luw. álaman-, licyj. alãman- < IE *H3lH3mn̥-.
|
jaskółka
- pol. jaskółka, ros. lastočka, por. wyżej, może IE *lāst-;
- lit. lakštingala ‘słowik’ (wg lakstaũ, lakstýti ‘latać’?);
- łac. luscinia ‘słowik’ < IE *luskaniā, może zamiast *nokt-kaniā, por. wyżej;
- ang. nightingale ‘słowik’ (według stang. galan ‘śpiewać, krzyczeć’) < IE *nokt-kalia;
- gr. khelīdṓn, khelidwṓn ‘jaskółka’ < IE *ǵhelidw-;
- gr. kíkhlē ‘drozd’ < IE *ǵhi-ǵhel-;
- łac. hirundo ‘jaskółka’ < IE *ǵhirund-, por. wyżej;
- alb. dallëndyshe < IE *ǵhol-ont-;
- może lit. kregždė̃, krẽgždė < IE *kredǵh-;
- ang. -gale w nightingale ‘słowik’, niem. Nachtigall, śir. gelbund ‘wróbel’, lit. lakštingala ‘słowik’ < IE *ǵhol-, *ǵhel-;
- pośredni związek z ang. swallow, hol. zwaluw, sgn swalawa, niem. Schwalbe, stnord. svala ‘jaskółka’ < IE *swolu- ‘żółtoszary’ (zamiana *ǵhelu- ‘żółty’);
- słow. *solvьjь ‘słowik’, pol. słowik, prus. salowis, por. sgn salo, salawēr ‘ciemny, mętny’, ang. sallow ‘blady’ < IE *solu-, *solōu-;
- gr. koloiós ‘kawka’ < IE *ḱol-;
- celt. alauda ‘skowronek’ (→ łac.) < IE *alaud-, por. wyżej;
- łac. lud. *vannellum ‘czajka’ (→ fr. vanneau), związek z ir. fáinle, fáinleog ‘jaskółka; jerzyk’, stir. fannall, szk. fainleag, wal. gwennol, bret. gwennili < IE *Hwet- ? — por. gr. aetma ‘płomień’ (?), áēma ‘wianie’, łac. vannus ‘wachlarz’;
- ir. áinle, áinleog z nieregularnym zanikiem f-.
|
jaszczur
- pol. jaszczur, jaszczurka < IE *āskeur-;
- ros. jaščer < IE *āsker-;
- prus. estureito < IE *ēskur-;
- łot. šķir̃gata, šķìrgaîlis, alb. hardhëlë, hárdhje < IE *skr̥g-, *skerǵ-;
- gr. askarís ‘robak, larwa’ < IE *askarid-;
- gr. Hez. skarís ‘robak’ < IE *skarid-;
- gr. akrís ‘szarańcza, konik polny’ < IE *akrid-;
- skr. śalabha- ‘szarańcza’ < IE *ḱolobh- lub *ḱalabh-;
- pers. samandar ‘salamandra’ < IE *ḱam-;
- gr. salamándra ‘salamandra’ < IE *kjalam-;
- lit. skėrỹs ‘szarańcza’ < IE *skēri-;;
- gr. saũros, saúrā ‘jaszczurka’ < IE *kjaur-;
- łac. lacerta ‘jaszczurka; makrela’ < IE *dlaker-;
- gr. drákōn ‘smok, wąż’ < IE *drakon-;
- łac. locusta ‘szarańcza’ i ‘langusta, krewetka’ < IE *dlokust-;
- por. niereg. w jęz. słowiańskich i romańskich.
|
*jem-
- łot. jumis, juma, jume ‘dwie połączone rzeczy’ < IE *jumi-, *jumā-;
- skr. yamá- ‘bliźniak’, aw. yə̄ma-, stir. emuin ‘bliźniacy’, emnatar ‘podwajają się’ < IE *jemo-;
- łac. geminus, -a, -um ‘bliźniaczy, podwójny’ < IE *gem-;
- lit. kemerĩs ‘owoc lub orzech zrośnięty z dwóch’ < IE *kem-.
|
język
- pol. język, PS *ęzy, prus. insuwis < IE *n̥ǵhuH-;
- pol. jęzor < IE *n̥ǵhor-;
- pol. ozór < IE *aǵhor-;
- lit. liežùvis, orm. lezu < IE *leiǵhuH-;
- ir. ligur < IE *liǵhuH-;
- łac. lingua < IE *ln̥ǵhuH-;
- skr. jihvā́ < IE *ǵiǵhuH-;
- łac. gingīva ‘dziąsło’ < IE *ǵn̥ǵhiHw-;
- gr. glōkhís, gen. glōkhĩnos ‘koniec, języczek, czubek strzały’, glõtta, glõssa ‘język’ < IE *gloHǵhi-;
- aw. hizvā- (ż), hizū- (m), alb. gjúhë < IE *siǵhuH-;
- stłac. dingua, goc. tuggo, sgn zunga, niem. Zunge, ang. tongue < IE *dn̥ǵhuH-;
- stir. tengae, śwal. tafawt, tauawt < IE *tn̥ǵhwāt-;
- toch. A käntu < IE *ǵn̥dhuH-.
|
kamień
- pol. kamień, kamy-k < IE *kām-;
- stisl. hamarr ‘skała’, ang. hammer ‘młot’ < IE *kam- (*kəm-);
- lit. akmuõ ‘kamień’, skr. aśman- ‘kamień’, gr. ákmōn ‘kowadło’ < IE *akm-, *aḱm-.
|
*kend-
- het. ḫandaiš, ḫandaš ‘ciepło’, stir. and- ‘rozpalać’, gr. ánthraks ‘węgiel’ < IE *Handh-;
- orm. antʰel ‘węgiel drzewny’ < IE *Hant-;
- łac. candeō ‘świecić’, candor ‘jasne światło’, candidus ‘jasny’, candidātus ‘ubrany na biało’, candēla ‘świeca’, incendō ‘rozpalam’, wal. cann ‘lśniący’, śbret. cann ‘księżyc w pełni’, gr. kándaros ‘węgiel’ < IE *kand-;
- skr. candrá- ‘lśniący’ < IE *kend-;
- skr. śāśad- ‘przewyższać, wyróżniać się’, gr. dor. kékadmai (att. kékasmai, perf. od kaínymai) < IE *ḱe-ḱn̥d-;
- skr. chándas- ‘hymn pochwalny’, chadáyati ‘ukazuje się’, alb. hënë ‘księżyc’ < IE *sḱend-, *sḱond-, *sḱn̥d-;
- zob. też kurz.
|
koło
- pol. koło, prus. kelan ‘koło’, łot. du-celes ‘dwukółka’, alb. sjell ‘skręcać, przynosić’, skr. carati ‘porusza się’, stnord. hvel ‘koło’, gr. pólos ‘oś, biegun’, pélomai ‘poruszać się, kręcić się’, télos ‘cel’, łac. colus ‘kądziel, przęślica’, wal. pel ‘kula, piłka’ < IE *kʷelHo-, *kʷolHo-;
- łac. colubra ‘wąż’ (podobny do kądzieli?) < IE *kʷelHo-sr-;
- gr. khélydros ‘wąż wodny’ < IE *kHelu-;
- gr. kýklos ‘koło’, skr. cakra-, stang. hwēol, hweowol, hweogol, ang. wheel, toch. A kukäl ‘wóz’, lit. kãklas ‘szyja’ < IE *kʷekʷlo-;
- lit. kálnas ‘góra’, łac. collum ‘wzgórze’ < IE *kolH-;
- stsaks. holm ‘wzgórze’, stang. holm ‘wyspa’, łac. columen ‘wzgórze’ < IE *kl̥H-m-;
- goc. sgn hals ‘szyja’, łac. collum ‘szyja’ < IE *kolH-s-, *kolH-n-;
- pol. kolano, pokolenie (por. anal. łac. genū ‘kolano’ i genus ‘ród’), lit. kelė́nas, kelỹs ‘kolano’, gr. kõlon ‘staw, przegub’ < IE *kelHo-, *kolHo-, *kōlHo-;
- możliwe dalsze związki z człowiek, gardło, głowa, krąg;
- wyrazy o podobnej postaci wyrażają ideę koła lub obracania się w wielu językach świata i mogą być dźwiękonaśladowcze, np. hebrajskie galgal גַּלְגַּל, gullā(h) גֻּלָּה, gālîl גָּליִל, znaczące wszystkie, m.in. ‘koło’.
|
koza
- pol. koza, kozioł, kożuch, scs. kozьlъ ‘kozioł’, koža ‘skóra (kozia)’, kožuxъ ‘kożuch’, alb. keth, kedhi ‘koziołek’, goc. hakuls ‘płaszcz’, stisl. hǫkull, stang. hækla ‘t.s.’ < IE *koǵ-, *koǵā (por. tatar. käǯä ‘koza’, baszk. käzä, turkm. gäči, tur., azer. keçi, czagat. käčgi, czuw. kačaga, węg. kecske, może też tur. koç ‘baran’, azer. qoç, węg. kos);
- stang. hǣcen ‘koziołek’, śnider. hoekijn (< *hōkīna-) < IE *kōǵ-;
- pol. jaź ‘ryba Leuciscus idus’, scs. azьno ‘kozia skóra’, strus. jazьno ‘t.s.’, lit. ožkà ‘koza’, ožỹs ‘kozioł’, prus. wosee (z bałt. → fiń. vuohi), skr. ajás ‘kozioł’, ajā́ ‘koza’, śpers. azak, pers. azg, stir. ag ‘kozioł’ < IE *H2aǵ- (por. arab. ˁanzatun ‘koza’, akad. enzu, ezzu, azzatu, ḫazzatu; kazach. äškĭ ‘koza’, kirg. eški, nowoujgur. dial. öškä, adyg. āča ‘kozioł’, dargw. ˁeža);
- gr. aĩks, gen. aigós ‘koza’, trac. aiz, orm. ayc, alb. edh ‘koźlę’, dhi (< *aiǵijā) ‘koza’, skr. eḍa-, eḍaka- ‘rodzaj owcy’ < IE *Haiǵ-, *Haiǵd-;
- aw. izaēna-, īzaēna- ‘skórzany’ < IE *Hiǵ-,*Hīǵ-;
- skr. chaga-, chāga- ‘koza’ < IE *sḱegʷ-;
- ang. sheep ‘owca’, niem. Schaf < PG *skǣpa- < IE *sḱeHb-;
- alb. cap, cjap, sqap ‘baran, kozioł, cap’, rum. ţap, pol. skop ‘wykastrowany baran’ < IE *skep-, *skop-;
- ang. kid ‘koźlę’ ← stnord. kið, sgn kizzi, niem. Kitze < IE *gidhjo-;
- łac. haedus ‘koźlę, koziołek’, ang. goat ‘koza’, stnord. geit, niem. Geiß, goc. gaits < IE *ghaid- (por. akad. gadū ‘koźlę, koziołek’, arab. gadjun, hebr. gəḏî, berber. aģăjd-);
- gr. lakoń. díza ‘koza’, orm. tik ‘bukłak; skóra zwierzęca’ < IE *dig-;
- niem. Ziege ‘koza’, sgn ziga < PG *tigō, sgn zickīn ‘kózka’, niem. Zicke, stang. ticcen ‘koźlę’ < PG *tikkīna- < *tignīna-, może pol. dziki, lit. dỹkas < IE *dik-, *dīk- (por. gruz. tʰxa ‘koza’, kirg. teke);
- może stpol. dziwy, dziwoki ‘dziki’ < IE *dīw-;
- wszystkie podane nazwy są prawdopodobnie zapożyczone;
- por. też wieprz.
|
krąg
- pol. krąg, kręg (wtórne), stang. hring ‘krąg, pierścień’, ang. ring, umbr. krenkatrum, cringatro ‘przepaska, pas’ < IE *krengh-, *krongh-;
- łac. circus ‘koło, krąg’, gr. hell. kírkos < IE *kirko-;
- gr. kríkos ‘koło’ < IE *kriko-;
- łac. carcer ‘więzienie (koliste zamknięcie)’ <IE *kr̥kro-;
- toch. A wärkänt, B yerkwanto ‘koło’ < IE *wr̥g-;
- het. ḫurki ‘koło’, gr. érgō, eérgō, eírgō, heírgō ‘otoczyć; wykluczyć, odpędzić, powstrzymać’ < IE *Hʷerg-, *Hʷr̥g-;
- ang. quirk ‘gra słów; zawijas’ < IE *gʷerg-;
- stnord. kringr ‘krąg’, lit. grę̃žti, gręžiù ‘kręcić, wykręcać’ < IE *grenǵh- lub *gʷrenǵh-;
- możliwe dalsze związki z gardło, głowa, gród, koło, krzywy, skrzydło;
- na pierwotny związek koła czy kręgu z dzwonieniem wskazuje pokrewieństwo ang. ring < PG *xrengan- z ring ‘pierścień, krąg’ i paralelnego słow. *kolkolъ ‘dzwon’ związanego być może z koło, p. głos.
|
krzywy
- łac. curvus ‘krzywy’ < IE *kr̥wo-;
- stir. corr, śwal. cwrr ‘zakrzywiony’ < IE *kurso-;
- gr. kyrtós ‘zgięty, garbaty’ < IE *kurto-;
- łac. crispus ‘kręcony (o włosach)’, crīnis ‘włos na głowie’, crista ‘czub, grzebień’, crīsāre ‘poruszać / kręcić biodrami’, wal. crych ‘kręcony (o włosach)’, goc. of-, us-hrisjan ‘strząsać, wyrywać’, stang., stsas. hrissan ‘trząść się, drżeć’, stisl. hris ‘krzewy’, stang. hris ‘gałąź, chrust’ < IE *kreis-, *kris-;
- gr. korōnís ‘krzywa linia, ornament’, korōnós ‘krzywy, zakrzywiony’ < IE *koroHno-;
- pol. kręty, kręcić, krzątać się, ros. krutój ‘stromy’, lit. krañtas ‘t.s.’, skr. kr̥ṇati ‘przędzie, skręca nić’ < IE *krent-, *kront-, *kr̥n-;
- prus. corto ‘płot’, goc. haúrds ‘plecione wrota’, łac. crātēs ‘plecionka, płot, ogrodzenie’ < IE *kr̥Ht-;
- pol. krzywy, lit. kreĩvas ‘zakrzywiony’ < IE *kreiwo-;
- możliwe dalsze związki z krąg, skrzydło.
|
kurz
- pol. kurz, kurzyć, także ‘palić’, cz. kouř ‘dym’, s-ch. kúriti ‘dymić’ < IE *kourH3-;
- lit. kùrti, kuriù ‘zapalić, rozpalić’, łot. kur̃t ‘zapalić, rozpalić, ogrzeć’, goc. háuri ‘węgiel, niedopałek’, stnord. hyrr ‘ogień’ < IE *kr̥H3-je-, *kr̥H3-jo-;
- ang. hearth ‘ognisko, palenisko’, niem. Herd < *kerH3-to;
- łac. carbō ‘węgiel drzewny’ < IE *kardh-;
- łac. cremō ‘palę’ < IE *kredh-m-;
- zob. też *kend-.
|
lis / wilk
- gr. lýkos ‘wilk’ < IE *lukʷo-;
- luwij. walwa, walwi ‘lew’, toch.B walkwe ‘wilk’, stir. olc ‘zły’, stnord. ylgr ‘wilczyca’, aw. vəhrka ‘wilk’, pers. gurg, skr. vŕ̥ka, alb. ujk, lit. vil̃kas, vìlkė, pol. wilk, wilczyca < PS *vьlkъ, *vьlči- < IE *wl̥kʷo-, *wl̥kʷiH-;
- śwal. llewyrn ‘lisy’, wal. llywarn ‘lis’, bret. louarn, lowern, lit. lãpė, prus. lape < IE *lop-erno-, *lop-jā-;
- gr. alōpós ‘lis’ < IE *H2loH3po-;
- łac. vulpēs, volpēs ‘lis’, het. ulipna-, ulippana- ‘wilk’, ang. wolf ‘wilk’, śgn wülpe, sgn wulpa, germ. *wulfa- ‘wilk’, *wulbjō- ‘wilczyca’, aw. urupi- ‘kuna, pies’ < IE *wl̥po-, *wl̥pi-, *wl̥pjaH-, *wl̥pei-;
- łac. lupus ‘wilk’ < IE *lupo-;
- aw. raopi- ‘lis, szakal’ < IE *loupi-;
- skr. lopāka, lopāśa ‘szakal’, śper. rōpās ‘lis’ < IE *loupēko-, *loupēḱo-;
- pol. lis, ros. lisa < IE *leipso- (*leipḱo-);
- łot. lapsa ‘lis’ < IE *lopsā- (*lopḱā-);
- gr. alṓpēks ‘lis’, D alṓpekos, orm. ałuēs, D. ałuesu < IE *H2loH3peḱ-;
- niereg. ngr. alepoũ;
- łac. volpēx ‘lis’, lit. vilpišỹs ‘dziki kot’, śpers. gurpak, npers. gurba ‘kot domowy’ < IE *wl̥piḱ-, *wl̥pek-;
- goc. faúhō ‘lis’, stnord. fóa, fúa < IE *pukā-;
- hol. vos, ang. faws < IE *pus-;
- ang. fox ‘lis’, vixen ‘lisica’ (niereg. v-), niem. Fuchs < IE *puks-.
|
łabędź
- pol. łabędź < PS *olbǫdь < IE *olHbhondh-;
- stpol. także łabęć, cz. labuť < PS *olbǫtь < IE *olHbhont-;
- ros. lébed′ < PS *elbedь, stang. ielfetu, ang. elk ‘łabędź, gęś’ < IE *elHbhed-;
- śgn albiz < PG *albet- < IE *olHbhed-;
- stisl. ǫlptr < PG *albut- < IE *olHbhud-;
- lit. balañdis ‘gołąb’, oset. bælond < IE *bolondh-;
- pol. gołąb, ros. golubój ‘bladoniebieski’, prus. golimban ‘niebieski’, lit. gelumbė̃ ‘ubranie’ < IE *golombh-;
- łac. columba ‘gołąb’, orm. salamb ‘frankolin’ < IE *ḱolombh-;
- gr. kólymbos ‘nurkowanie; perkoz (Podiceps), nur (Colymbus)’, kolymbáō ‘nurkuję’, kolýmbaina ‘rodzaj kraba’ < IE *ḱolumb-;
- gr. kolympháō ‘nurkuję’ < IE *ḱolumbh-;
- gr. kolýbdaina ‘rodzaj kraba’ < IE *ḱolubj-;
- łac. palumbēs ‘gołąb grzywacz’ < IE *polomb- (*pəlomb-);
- orm. aławni ‘gołąb’ < IE *pl̥Hbh-ni- (*Hl̥Hbh-ni-);
- pers. kabūtar ‘gołąb’ (→ prus. keutaris) < IE *kobuH-;
- lit. gul̃bė, gulbė̃ ‘łabędź’, s-ch. dial. gūb < IE *gl̥bh-;
- pol. dial. kiełp ‘łabędź’, s-ch. kup, ros. dial. kolp′ ‘warzęcha’ < PS *kъlpь < IE *kl̥p-;
- zob. także biały.
|
łgać
- pol. łgać, goc. liugan ‘kłamać’, laugnjan ‘przeczyć’, sgn lugî ‘kłamstwo’, stlit. luginaite ‘zdradziecki’, stir. D lp logaissi ‘kłamcy’, follugaim ‘ukrywam’ < IE *leugh-;
- stisl. lokka ‘oszukiwać’, lit. lūgóti ‘prosić’, łot. lùgti < IE *lug-.
|
mnogi
- pol. mnogi, scs. mъnogъ < IE *munogh-;
- goc. manags < IE *monogh-;
- ang. many, stang. maniġ ‘duży, wystarczający, wiele’< IE *monegh-;
- stir. meinicc ‘częsty, obfity’, śwal. mynych < IE *meneghk-.
|
motyl
- goc. maþa ‘robak’, stang. maþa ‘pędrak, robak, czerw’, stsas. matho, nider. made ‘czerw’, sgn mado ‘czerw, robak’, niem. Made ‘czerw’, pol. motyl, ros. motylëk ‘motylek’, motýl′ ‘larwa komara’, por. wyżej < IE *moton-, *motuHli-;
- por. orm. matʰil ‘wesz’, gruz. matil ‘robak’;
- śgn matte ‘ćma’ < *madd- < IE *motnó-;
- norw. måre ‘kornik’, mære ‘rozkruszek’ < *maþran-, *maþrjan- < *mótr-;
- stnord. maðkr ‘czerw’, śang. maðek, śdn maddike, meddeke < *maþníkan- < IE *motnég-;
- ang. maddock < IE *motnúg-;
- ang. maggot < IE *moknúd-;
- śang. mawke, ang. mawkish ‘ckliwy’ < *magk- < IE *mokug-;
- stang. moþþe, moððe ‘ćma’, ang. moth < IE *mútn-;
- stnord. motti ‘ćma’, śnider. motte, nider. mot < *mutta- < IE *mutnó-;
- śgn motte, mutte, niem. Motte ‘ćma’ < *mudda- < IE *mutnó-;
- stang. northumbryjski mohðe ‘ćma’, ang. szkocki mogthe < IE *múket-;
- może skr. matkuna- ‘pluskwa’ < IE *motkun-;
- może ang. bot ‘pasożytniczy robak lub czerw’, butter-fly ‘motyl’ < IE *bhutnó-.
|
mózg
- pol. mózg, stpol. też ‘szpik’, cs. mozgъ ‘szpik’, prus. muzgeno, skr. majján- ‘szpik, rdzeń’, aw. mazga- ‘mózg, szpik kostny’, stnord. mergr ‘szpik’, stang. mearh, ang. marrow, sgn marag, marg, niem. Mark ‘rdzeń, szpik, miąższ’, śir. medg ‘serwatka’, wal. meidd, fr. mègue (← gal. *mesgā), toch. mäśśunt ‘szpik’ < IE *mozgh-;
- pers. maγz ‘mózg, tłuszcz, szpik, jądro’, oset. mağz (niereg.);
- cz. mozek ‘mózg’, S-Cr. mȍzak < IE niereg. lub *moǵh-uk-;
- skr. smajján-, smajjā́ ‘szpik’ < IE *smozgh-;
- lit. smãgenys, smãgenės ‘mózg, szpik kostny’ < IE *smogh-;
- gr. smáō ‘ścieram’, smáomai ‘nacieram się’, łac. macula ‘plama’ (*smə-tlā) < IE *smaH2-;
- lit. smársas ‘tłuszcz’, stir. smiur ‘szpik’, wal. mêr, stisl. smjǫr, smør ‘tłuszcz, masło’, stang. smeoru ‘tłuszcz, smar, łój’, ang. smear ‘tłusta plama, rozmaz’, sgn smero ‘tłuszcz’, niem. Schmer ‘tłuszcz nerkowy’, stnord. smyrsl ‘maść’, stang. smirels (<*smerwisla-), gr. smýris ‘szmergiel’, smýrnē ‘mirra’, toch. ṣmare ‘olej’ < IE *smer-, *smor-, *smorH-;
- bret. mel ‘szpik’ < IE *smel-;
- gr. mýron ‘maść, wonny olejek’ < IE *mer-, *mor-;
- łac. medulla ‘szpik, rdzeń’ < IE *(s)medusl-;
- gr. bregmós, brégma ‘przednia część głowy’ < IE *mreg-;
- gr. brekhmós, brékhma ‘przednia część głowy’, ang. brain ‘mózg’, stang. bræġen, śdn bragen, nider. brein, aw. mərəzu- ‘kręgi szyjne’; stwal. breithell, brithell ‘opona mózgowa’ < IE *mregh-, *mregh-t-, *mrogh-, *mr̥gh-;
- skr. mastr̥han- ‘mózg’, aw. mastərəγan-, pers. mastarg, masturg < IE *mostr̥ghe-;
- stang. mæst ‘owoce leśnych drzew używane jako karma dla świń, buczyna, żołędzie, orzechy’, ang. mast, sgn mast, niem. Mast ‘tucz’, stir. mess ‘żołędzie’, wal. mes, skr. médas- ‘tłuszcz’, aw. azdiia- ‘dobrze odżywiony, tłusty’ < IE *mozd-, *mozd-tu-, *m̥zd-;
- gr. myelós ‘szpik’ < IE *musel-.
|
mrówka
- śir. moirb, wal. myr, lit. mervà ‘giez’, pol. mrówka, strus. morovii, słwń. mrávlja, mrȃv < PS *morvь- < IE *morwi-, *morwi-jo-, *morwi-kaH;
- pers. mōr < *morwo-ko-;
- oset. mælzyg, mulzug < IE *molwi-ko-;
- ukr. muraxa, brus. muraš < IE *mourā-ks-;
- aw. maorīš, maoiri-, stszw. mýra, myr, ang. pis-mire < IE *mourī-, *meurion-;
- stisl. maurr < IE *mouru-;
- ros. muravéj < IE *mourāwi-;
- gr. mýrmēks, mýrmos < IE *murmāk-, *murmo-;
- łac. formīca < IE *bhormīk-;
- gr. bórmāks < IE *bormāk-;
- gr. býrmāks < IE *burmāk-;
- gr. hórmikas < IE *wormikə-;
- skr. valmī́ka- ‘mrowisko’ < IE *wolm-;
- skr. vamrá- ‘mrówka’ < IE *womro-;
- zob. też czerw.
|
mucha
- pol. mucha < IE *mousā (*mouksā);
- pol. meszka, mszyca, lit. musià, mùsė, musìs < IE *musi-;
- łac. musca < IE *muksā (*muskā);
- stsas. muggia ‘komar’, sgn mucka, stang. mycg, ang. midge ‘meszka’ < IE *mukjā;
- stisl. mý < IE *muHjā;
- gr. myĩa ‘mucha’, att. mỹa, ngr. mýga (niereg.) < IE *muHsjā;
- orm. mun < IE *muHson-;
- może też lit. mãšalas ‘komar’, mãkatas ‘meszka’, skr. maśáka- ‘bolimuszka, komar’ < IE *moḱo-, *moko-;
- skr. mákṣ-, mákṣā, makṣikā ‘mucha, pszczoła’ < IE *moḱso-.
|
nać
- pol. nać ‘liście i łodygi’, prus. noatis ‘pokrzywa’, lit. natrė̃, nõterė, nõtrynė ‘t.s.’, łot. nâtre ‘t.s.’ < IE *naHt-, *nat-;
- stir. nenaid < *ninati- < IE *ninat-;
- śwal. dynat < IE *dinat-;
- stkorn. linhaden, śbret. lenhat, bret. linad < IE *linat-;
- ang. nettle, stang. netele, niem. Nessel, sgn nazza, nezzila < PG *nati-, gr. adíkē < IE *nəd-, *n̥d-.
|
nagi
- pol. nagi, lit. núogas, skr. nagná-, stir. nocht, wal. noeth, łac. nūdus (*nogʷedos), goc. naqaþs, naqad-, niem. nackt, ang. naked, het. nekumant- < IE *nogʷ-, *negʷ-;
- aw. maɣna- < IE *mogʷ-;
- gr. gymnós < IE *gŏgʷ-;
- gr. Hez. lymnós, stir. lomm, lommar, wal. llwm < IE *logʷ-.
|
*nāu-
- gr. naũs, neõs ‘statek’, łac. nāvis, skr. nāu- < IE *nāu-;
- stsas. naco ‘czółno’, sgn nacho, niem. Nachen, dial. Ache (niereg.) < IE *nag-.
|
Oka
- łac. aqua ‘woda’, goc. aƕa ‘rzeka’, stisl. ó̦, stang. ēa, sgn aha, niem. Ache, sgn ouwa, -awa, niem. Aue ‘podmokła łąka’, ros. Oká < IE *H2ákʷ-aH2;
- łac. (← płn.germ.) Scandin-avia, stang. īġ ‘wyspa’, stsas. īeg, stisl. ey ‘wyspa’, stfryz. ei-land (PG *agwjō) < IE *H2akʷ-jáH2;
- stisl. ǽgir (*ēkʷjós) ‘bóg morza’, stang. ǣg-weard ‘straż na morzu’, ēagor ‘morze, przypływ’ < IE *H2ēkʷ-;
- skr. kām ‘woda’, dac. koadáma ‘rdest’ (*kʷa-dhēmn̥), pol. Kwa (z ilir.) < IE *(H2)kʷa-;
- het. ekuzi ‘pije’, toch. yok-tsi ‘pić’, łac. ebriolus ‘podpity’, ēbrius ‘pijany’, gr. nḗphō ‘jestem trzeźwy’ < IE *H1egʷh-, *H1eH1gʷh-;
- toch. āp- ‘woda, rzeka’, skr. ap-, āp- ‘woda’, apya- ‘wodny’, dvīpá- ‘wyspa’, łac. Āpulī, gr. Mess-apía ‘Międzyrzecze’, ḗpeiros ‘ląd’, prus. ape ‘strumień, rzeka’, sgn uover ‘brzeg’, niem. Ufer, stang. ōfer, nord. haf ‘morze’, niem. Haff ‘zatoka’ < IE *H2ap-, *H2āp-;
- skr. vāpī- ‘podłużny staw’, ligur. Vappincum, lit. ùpė ‘rzeka’, prus. wupyan ‘chmura’, scs. vapa ‘jezioro’ (*wōpā); het. wappu- ‘brzeg rzeki, wadi’ < IE *wop-, *wōp-;
- het. hap-, hapa- ‘rzeka’, łac. amnis ‘rzeka’ (*abnis), stir. aub, ab (*aba), abann, wal. afon, gal. Abona, łot. Abava < IE *H2abh- (*H2ap-H3-?).
|
oko
- pol. oko, toch. ak, gr. óps, gen. opós ‘oko’, gr. optós ‘widoczny’ < IE *H3okʷ- (-om, -os-, -to-);
- gr. ṓps ‘oko’, ópōpa (perf.) ‘zobaczyłem’ < IE *H3ōkʷ-, *H3okʷ-H3ōkʷ-;
- lit. akìs ‘oko’, pol. oczy, orm. ačʰ-kʰ, gr. ósse (< *ókje), alb. sy < IE *H3okʷ-i-(H1);
- łac. oculus, ocellus ‘oko’ < IE *H3okʷ-elo-;
- orm. akn < IE *H3okʷ-no-;
- skr. akṣi, gen. akṣṇas, aw. aši ‘oczy’ < IE *H3okʷ-si, -sn-;
- gr. óphthalmos ‘oko’, óphthēn (aor.pass.) ‘zostałem zobaczony’ < IE *H3okʷ-dhl̥-mo-, *H3okʷ-dheH1-;
- gr.beoc. óktallos ‘oko’, gr.dor. optílos, óptillos < IE *H3okʷ-tl̥-no-, *H3okʷ-tlo-;
- ang. eye, stang. ēaġe, niem. Auge < IE *H3oukʷ-ōn-.
|
olej
- łac. laetus ‘kwitnący, bogaty, szczęśliwy’, łac. lārgus ‘hojny, szczodry’, lāridum, lārdum ‘boczek’ (? ↔ gr. lārīnós ‘tłusty, utuczony’, lārós ‘pyszny, słodki’, superl. lărṓtatos, → gr. lárdos ‘solone mięso’) < IE *lai-, *lai-es-;
- ang. loam ‘ił’, stang. lām, stsas. lēmo, sgn leim < *laima- < IE *lo(H)i-m-;
- stir. slíab ‘góra, torfowisko’ (< *slēbos-), łac. salīva ‘ślina’, lit. slíekas ‘dżdżownica’, prus. slayx < IE *sleHi-, *slHiH-;
- het. salik- ‘dotykać, mieć kontakt’, stir. sligid, slig ‘rąbać, uderzać’, stang. slician ‘wygładzić, wymuskać’, ang. slick, sleek, sgn slihhan ‘skradać się’, scs. slьzъkъ ‘śliski’, pol. śliski, śliz, ślizgać się <IE *sleHi-ǵ-, *slHi-ǵ-;
- stir. slemon ‘wypolerowany, lśniący, gładki’, łac. līmō ‘poleruję’, līmus ‘śluz’, līmāx ‘ślimak’, gr. leímaks ‘ślimak’, ang. slime ‘śluz’, stang., stisl., śgn slīm, sgn slīmen ‘polerować’, pol. ślimak, ros. dial. slimák ‘ślimak’ < IE *sleHi-m-;
- pol. ślina, ros. dial. slína, s-ch. slȉna, łot. sliẽnas < *sleHi-n-;
- pol. śluz, ros. sljuná ‘ślina’ < *sleu-, *sleu-n-;
- pol. lepić, lepki, scs. pri-lьpěti, pri-lьpljǫ ‘przylegać’, lit. lìpti, limpù ‘lepić się, przylegać’, skr. limpati ‘smaruje, lepi, przylega’, goc. bileiban ‘zostać’, sgn bilīban ‘zostać, pozostać, zatrzymać się’, niem. bleiben, goc. liban ‘żyć’, ang. live, niem. leben, gr. lípa ‘tłusto’, lípos, gen. lípeōs ‘tłuszcz’, liparós ‘tłusty, lśniący od tłuszczu’, łac. lippus ‘mający załzawione lub zaczerwienione oczy’, toch. lipā- ‘być pozostawionym’ < IE *leip-, *loip-, *lip-, *lipH2-;
- łac. lībāre ‘składać ofiarę płynną’, dēlibūtus ‘przepojony, grubo wysmarowany’, gr. leíbō ‘nalewam’ < *leib- (związane z *leH1i- ‘lać’?);
- pol. olej (← łac. oleum), ang. oil ← stfr. oile ← łac. oleum ← gr. élaion, élaiwon, pol. oliwa, ang. olive ← łac. olīva ← gr. elaíā, *elaíwā ‘oliwka, drzewo oliwne’, orm. ewł ‘olej, oliwa’ < IE *H1elaiw-;
- gr. cypr. élphos ‘masło’ < IE *H1elbh-;
- gr. élpos ‘oliwa, wytopiony tłuszcz’, ólpē ‘skórzana buteleczka na oliwę’ < IE *H1elp-;
- toch.B ṣalype ‘tłuszcz, olej’, łac. sulpur ‘siarka’, ang. salve ‘maść’, stang. sealfe, sgn salba, skr. sarpíṣ- ‘stopione masło, smalec’, sr̥prá- ‘tłusty, mazisty’, alb. gjalpë ‘masło’ < IE *selp-, *solp-;
- gr. áleipha, áleiphar, gen. aleíphatos ‘maść, olej’, aloiphḗ ‘namaszczenie, maść, smar’ < IE *H2leibh-;
- łac. adeps, gen. adipis ‘tłuszcz, słonina’, umbr. ařepes, ařipes < IE *H2adep- (zapożyczenie z greki?, por. het. apuzzi ‘łój, słonina’);
- łac. linō ‘smaruję’, littera ‘litera’, stir. lenaid, len ‘pozostawać, kleić, następować’, wal. llynu ‘infekować, zanieczyszczać, korumpować, smarować’ < IE *H2li-, *H2lin-;
- het. ḫalīna ‘glina’, gr. alī́nō ‘namaszczam’ < IE *H2liHn-;
- gr. kólla ‘klej’, śnider., śdn helen ‘kleić się, lepić się’, pol. klej, cs. klějь, *klьjь < IE *koli-, *kloi-, *kli-;
- pol. gliwieć, glej, ros. glej ‘glina, ił’, dial. glev ‘rybi śluz’, s-ch. dial. glȇj ‘rodzaj gliny’, lit. glitùs ‘lepki’, gliẽti ‘kitować’, (dial.) glejù ‘smaruję’, gléima ‘śluz’, gliemežỹs ‘ślimak’, stang. clæġ ‘ił, glina’, ang. clay ‘glina’, glue ‘klej’ ← łac. glūten, *glūs, gen. *glūtis ‘klej’, glittus ‘lepki’, gr. glískhros ‘t.s.’, glískhrasma ‘klej’, gloiós ‘kleista substancja, klej’ (< *gloiwós), glíā ‘klej’, glíttos ‘lepki’, glítton ‘guma’, glíkhomai ‘kleję się; tęsknię’, fr. glaise ‘glina’ ← gal. *glēssā (< *gleid-tā-), śir. glóed ‘klej’ (< *gloido-) < IE *glei-, *gloi-, *gli- lub *gleHi- itd.;
- pol. glina, cz. hlína, błg. glína, ros. glen′ ‘wilgoć, sok’, scs. glěnъ ‘śluz’, lit. gléinė ‘wilgotna glina’, sgn klenan ‘kleić, smarować’, stir. glenim ‘t.s.’, gr. glínē ‘klej’ < IE *glein-, *gloin-, *glin- lub *gleHin- itd.
|
orzech
- pol. orzech, alb. arrë < IE *HaroiHso-;
- lit. ríešas < IE *HroiHso-;
- gr. (Hez.) árya ‘orzechy’ < IE *kHruH-;
- gr. káryon ‘orzech włoski’ < IE *kHruH-;
- stir. cnú ‘orzech’, wal. cneuen, pl. cnau < IE *knuH-;
- łac. nux, gen. nucis < IE *knuk-;
- ang. nut, stang. hnutu, stnord. hnot, niem. Nuss, sgn nuz < IE *knud-.
|
osa
- scs., pol. osa, ros. osá, s-ch. òsa< IE *Hobhs-;
- stkorn. guhi-en, sgn wafsa, stang. wæfs, wæps, aw. vaβžaka- ‘skorpion’, prus. wobse, lit. dial. vapsà ‘osa’, cz. vosa < IE *wobhs-;
- bawar. webes < IE *wobhis-;
- lit. vapsvà < IE *wobhsw-;
- duń. hveps, norw. kvefs < IE *kwebhs-;
- gr. psḗn, gen. psēnós ‘galasówka, owad z rodziny Cynipidae’ < IE *bhs-ēn-;
- łac. vespa ‘osa’, niem. Wespe, stang. wæsp, ang. wasp < IE *wesp-, *wosp-;
- hiszp. avispa < IE *Hawesp-;
- gr. sphḗks, gen. sphēkós < IE *sbh-ēk-;
- por. także czuw. săpsa ‘osa’.
|
paproć
- pol. paproć, ros. páporot′, bułg. páprat < IE *pōporəti-;
- stcz. kарrаtiе, słwc. kарrаtiе < IE *kōporəti-;
- słwc. рарrаdiе < IE *pōporəd(h)i-;
- cz. kарrаd < IE *kōporəd(h)i-;
- lit. papártis < IE *poporəti-;
- lit. papar̃tis, papartỹs < IE *poporti-;
- łot. paparde, paparda < IE *poporəd(h)-;
- łot. paparske, paparkste, paparksts < IE *poport-k-;
- skr. párpaṭa- ‘gatunek zioła (Helyotis, Mollugo)’ < IE *porporto-;
- gr. ptéris, ptéreōs; pterís, pterídos < IE *pteri-, *pterid-;
- ang. fern, stang. fearn, sgn farn < IE *porno-;
- sgn farm < IE *pormo-;
- gal. ratis, ir. raith, wal. rhedyn, bret. raden < IE *prəti-.
|
pąć
- stpol. pąć ‘droga’ (por. pol. pątnik), scs. pǫtь, łac. pons, D pontis ‘most’, gr. pátos ‘ścieżka’, póntos ‘morze’ (pierw. ‘droga przez morze’) < IE *pont-, *pn̥t-;
- ang. path ‘droga, ścieżka’, niem. Pfad < PG *paþa- < IE *bot-;
- możliwe, że dalej spokrewnione z ang. foot, łac. pēs, ped-, gr. poũs, pod- < IE *pod-, *ped-.
|
pchła
- pol. pchła (niereg.), stpol. błeszka, ros. bloxá < PS *blъxa, lit. blusà < IE *blusaH, *bhlusaH;
- alb. plesht, orm. lu, skr. plúṣi- < IE *plus-;
- gr. psýlla, psýllēs < IE *psul-;
- łac. pūlex, gen. pūlicis < IE *pusl-;
- ang. flea, stang. fleah < PG *flaux- < IE *plouk-;
- stang. loppe, stszw. loppa < IE *lubn-on-.
|
pięć
- pol. pięć, scs. pętь, lit. penkì, skr. pañca, gr. pénte < IE *penkʷe;
- łac. quinque < IE *kʷenkʷe;
- goc. fimf < IE *pempe.
|
pięść
- pol. pięść, niem. Faust, ang. fist < PG *funxʷ-sti- < IE *pn̥kʷsti- (por. ang. finger ‘palec u ręki’ < *fungʷ-r-);
- gr. pygmḗ < IE *pŏgʷm-;
- łac. pugnus ‘pięść’ < IE *pŏgʷn-;
- lit. kùmštis, prus. kuntis ‘pięść’ < *kūmpstis, ang. hand < IE *kn̥Hp-sti-, *konp-stu-.
|
płakać
- pol. płakać, opłakiwać, lit. plàkti, plakù ‘ubijać, chłostać’, plõkis ‘uderzenie rózgą’, gr. plḗssō < *plākjō ‘uderzam’, stisl. flaga ‘nagły atak’, flögra ‘trzepotać’, ang. flaw ‘szkwał’ < *plāk-;
- gr. plḗgnȳmi ‘uderzam’, plēgē ‘uderzenie’, łac. plangere ‘bić’, goc. flōkan ‘opłakiwać, bić się w piersi’, stisl. flóki ‘filc’, flökra ‘wałęsać się’, niem. Fluch ‘przekleństwo’ < *plāg-.
|
płuco
- pol. płuco, cz. plíce (lm), scs. plušta, pljušta (lm), prus. plauti, lit. plaũčiai, łot. plàušas, plàuši (i niereg. plaûkšas, plaukši), gr. pléumōn < IE *plouti-, *pleuti-, *pleumon-;
- gr. pnéumōn < IE *pneumon-;
- łac. pulmō < IE *pulmon-;
- skr. klóman-, kloma- ‘prawe płuco’ < IE *kʷleumon-, *kʷleumo-;
- por. śledziona.
|
*pod-
- ang. fat, vat ‘kadź, cysterna, zbiornik’, niem. Fass ‘beczka’, sgn faʒ, stnord. fat ‘naczynie, pokrywa, ubranie’, PG *fata- ‘garnek’, lit. púodas < IE *podos;
- łac. pōtus ~ pottus ‘kubek, naczynie do picia’ < IE *pōtos.
|
*pot-
- pol. potężny, łac. potis ‘potężny’, hospes, gen. hospitis ‘przyjaciel, gość, gospodarz’, nepōs, gen. nepōtis ‘wnuk’, gr. pósis, póssis ‘małżonek’, pótnia ‘pani, władczyni’, despótēs ‘pan domu, władca, posiadacz’, skr. pati- ‘małżonek’, lit. pàts ‘małżonek, sam’, viẽšpats ‘pan’ < IE *pot-;
- pol. gospodarz, ros. gospód′ ‘pan’ < IE *podh-;
- gr. despózō ‘panować, władać’, népodes ‘potomkowie’ < IE *pod-;
- może pol. pani (-a- na mocy reguły Wintera przed *-d-; por. gr. pótnia, déspoina ‘pani domu’) < IE *pod-niH.
|
pół
- pol. pół < IE *polu-;
- lit. pùs < IE *pu-;
- skr. phálati ‘pęka na dwie części’ < IE *pHol-;
- łac. spolium ‘łup, zdjęta skóra zwierzęcia’ < IE *spol-;
- ang. half ‘pół’ < IE *kolp-.
|
prosię
- pol. prosię, lit. par̃šas ‘prosię, kastrowany wieprz’, aw. pərəsa- ‘prosię’, kurd. purs, sgn farah, stang. fearh, ang. farrow, śir. orc, łac. porcus, może też orm. ors ‘polowanie, łapanie, upolowane zwierzę, zwierzyna łowna’, gr. pórkos ‘rodzaj sieci rybackiej’ < IE *porḱ-;
- sir. torc ‘wieprz’, wal. twrch, aw. θβərəsa- < IE *turḱ-, twr̥ḱ-;
- goc. bargs ‘świnia’, ang. barrow ‘kastrowany wieprz’, sgn barug, barh ‘wieprz’, stisl. bǫrgr, niem. Barch < IE *bhoruḱ-;
- ros. bórov ‘kastrowany wieprz’, stpol. browek, PS *borvъ < IE *bhorw-;
- ang. boar ‘wieprz, dzik’, stang. bār, stsas. bēr, nider. beer, sgn bēr, zach.-germ. *bairaz < IE *bhoiro-;
- stszw. basse ‘wieprzek’, stnord. val-bassi < IE *bhorsi-;
- zob. też baran.
|
pytać
- pol. pytać < IE *pū-t-;
- pol. pewny, ufać (< u-pwać), zuchwały (< z-u-pwały) < IE *puw-;
- cz. ptát se ‘pytać’, łac. putāre ‘oczyszczać z gałęzi, odtłuszczać wełnę; myśleć, sądzić, wierzyć, zastanawiać się, cenić’ < IE *pu-t-;
- ang. put ‘kłaść’ (← łac., ale znaczenie!);
- toch. A pyakar ‘powalili’, putk- ‘osądzać, rozróżniać, odróżniać’ < IE *pu-t-k-;
- może gr. peúthomai ‘dowiaduję się’, pynthánomai ‘dowiaduję się, pytam się, rozpytuję się’ < IE *peut-H-, *pu-n-t-H-, zwykle wyprowadzane z *bheudh-, *bhu-n-dh- ‘czuwać’ (znaczenie!);
- ang. bid ‘życzyć, kazać, oferować’, stang. bēotan, niem. bieten < IE *bheudh-;
- ang. bid ‘zapraszać’, stang. biddjan, niem. bitten ‘prosić’, gr. pothéō ‘tęsknię, pragnę’ < IE *bhedh-j-, *bhodh-;
- może stir. guidid ‘modlić się’ < IE *gʷhedh-;
- ang. hope ‘mieć nadzieję’, nider. hoopen, szw. hoppas, niem. hoffen < IE *kup-n-;
- może także łac. opīnārī ‘myśleć, wierzyć, przypuszczać’ < IE *H3opei-n-.
|
rak
- gr. karkínos ‘krab’, skr. karkata ‘rak’, karka ‘krab’ < IE *kark-;
- łac. cancer ‘rak’ < IE *kank-;
- pol. ros. rak, lit. érkė, árkė ‘gatunek roztocza’, łot. ẽrce ‘kleszcz bydlęcy; drewniany kozioł’ < IE *HarHko- (lub *raHko-);
- łac. ricinus ‘gatunek dużego kleszcza’ < IE *HrHk-;
- gr. akarí ‘roztocz, rozkruszek, kleszcz’ < IE *Hkar-.
|
ryś
- pol. ryś < IE *ruHḱi-;
- lit. lū́šis, prus. luysis < IE *luHḱi-;
- lit. dial. lųnšis < IE *lunḱi-;
- gr. lýgks < IE *lunḱ-;
- orm. lusanun, stszw. ló < IE *luḱ-, *luḱ-eH2;
- stang. lox, niem. Luchs < IE *luḱ-so-;
- śrir. lug < IE luǵ-u-.
|
sarna
- pol. sarna, ros. sérna ‘kozica’, strus. sьrna ‘sarna’, gr. kárnos ‘zwierzę hodowlane, owca’, lit. šérnas ‘dzik’ < IE *ḱrH2n-;
- lit. stìrna ‘sarna’ < IE *strH2nā.
|
serce
- pol. serce, scs. srьdьce < PS *sьrdьce (< PS sьrdьce), pol. osierdzie, miłosierdzie, serdeczny, środek, wśród, średni, środa, środowisko, prus. seyr ‘serce’, lit. širdìs, łot. sir̂ds ‘serce, męstwo, gniew’, goc. haírtō ‘serce’, niem. Herz, ang. heart, łac. cor, gen. cordis, stir. cride, ir. croidhe, wal. craidd ‘serce, punkt środkowy’, bret. kreiz ‘centrum’, gr. kardíā, kradíā, kẽr, kéar (fałszywy archaizm), kradáō ‘kołyszę, potrząsam’, orm. sirt ‘serce’, instr. srtiv, het. karz, kir, gen. kartijaš; śir. cretair ‘relikwie’, śwal. creir, wal. crair; skr. śraddhā- ‘zaufanie, poświęcenie’, łac. crēdō ‘wierzę’ (< *krezdō- < *ḱred-dhē-), stir. cretim ‘wierzę’, wal. credaf, korn. crežy, śbret. cridiff, nbret. credi ‘wierzyć’ < IE *ḱērd-, *ḱrd-, *ḱred-, *ḱred-rā, *ḱred-dhē-;
- skr. kārdi- ‘serce’ < IE *kʷrd- (zapożyczone?);
- skr. hr̥d-, aw. zərəd-, gr. khordḗ ‘jelito, struna, kiełbasa’, aw. zrazdā- ‘wierzyć’ < IE *ǵhord-, *ǵhrd-, *ǵhred-dhē-;
- lit. žárna, žarnà ‘skórzana torba, kiszka’, pl. žárnos ‘jelita’, alb. zorrë ‘jelito’, stnord. gǫrn ‘t.s.’, pl. garnar, sgn garn ‘przędza z suszonych jelit’, ang. yarn ‘przędza’, łac. hernia ‘przepuklina’ < IE *ǵhorH-n-;
- łac. haru-spex ‘wróżbita, wieszcz’, skr. hira- ‘opaska’, hirā ‘żyła’ < *ǵhrH-u-, *ǵhrH-o-;
- ros. grud′ ‘pierś’, stpol. grądź, PS grǫdь, łac. grandis ‘wielki’, gr. brénthos ‘pycha’, orm. argand ‘odmęt’ < IE *gʷrendh-;
- gr. phrḗn, gen. phrenós ‘przepona, dusza, duch, umysł, serce’, phrázomai ‘myślę, rozważam’, aor. péphrade; apophrás, gen. apophrádos ‘pechowy, nikczemny’ < IE *gʷhren-, *gʷhrnd-;
- możliwe dalsze związki z twardy.
|
skrzydło
- stpol. krzele ‘skrzele, płetwa’, scs. krilo ‘skrzydło’ < IE *krei-, *kroi-;
- pol. skrzydło, skrzele, lit. skríeti ‘obracać się, latać’ < IE *skrei-, *skroi-;
- ros. kryłó ‘skrzydło’ < IE *kruH-;
- możliwe dalsze związki z krąg, krzywy.
|
słońce
- pol. słońce < PS *sъlnь-ko < IE *sl̥n-;
- łac. sōl < IE *swoHl-;
- gr. hḗlios < IE *sweHl-;
- gr. hom. ēélios, dor. āélios < IE *seHwel-;
- lit. sáulė, stnord. sowulo, szw. sol < IE *souHl-;
- skr. súvar, gen. sū́ras < IE *suHel- ~ *suHl-;
- goc. sugil ‘runa s’, stang. syʒel ‘słońce’ < IE *sukel-;
- ang. sun, niem. Sonne < IE *sn̥n-.
|
sok
- łac. sūcus ‘sok’, śbret. sunaff, wal. sugnedydd ‘pompa’, pol. ssać, scs. sъsati, wal. sugno, stisl. súga, stang., sgn sūgan < IE *seuḱ-n-, *souḱ-o-, *suḱ-, *sūḱ-;
- łot. sùkt ‘ssać’, pol. sutek (bez odp. słow.) < IE *souk-t-, *suk-;
- łac. sūgere ‘ssać’, śnider. sūcen, ang. suck, stang. sūcan, socian ‘wyssać’, łac. sūmen ‘wymię świni’ < IE *seuǵ-, *suǵ-, *sūǵ-;
- pol. sok, lit. sãkas ‘kropla smoły’, gr. hopós ‘sok drzewa’, alb. gjak ‘krew’ < IE *sokʷ-o-;
- lit. svekas ‘smoła’ < IE *swekʷ-o-.
|
swoboda
- pol. swoboda, ros. svobóda ‘swoboda, wolność’, strus. svobóda ‘wolność, niepodległość’, scs. svobьstvo ‘osoba’ < PS *svob- < IE *swobh-;
- pol. osoba, scs. sobьstvo ‘osoba’ < PS *sob- < IE *sobh-;
- stpol. świeboda ‘wolność’, Świebodzice = Freiburg < PS *svěboda < IE *swēbh-;
- ros. slobodá ‘osada wolnych rolników’, strus. slobóda ‘wolność osobista’ < PS *sloboda < IE *slobh-;
- ang. self ‘dusza, sam’, goc. silba ‘sam’ < IE *selbh-.
|
syty
- pol. syty, może het. sunnai ‘napełnia’ < IE *sūt-;
- może pol. suty, sowity < IE *səut-, *səwīt-;
- lit. sotùs ‘syty’, łot. sãts ‘sytny, pożywny’, goc. sōþ ‘nasycenie’ < IE *sāt-;
- łac. satis ‘wystarczy’, satur ‘syty, pełny’, gr. áatos ‘nienasycony’, ir. sathach ‘syty’ < IE *sət-;
- może gr. hádēn, joń. ádēn ‘wystarczy’ < IE *səd-.
|
szczur
- pol. szczur, gr. skíouros ‘wiewiórka’ (→ łac. sciūrus) < IE *skjouro-, *skiouro-;
- ang. squirrel, śang. squirl, fr. écureuil < łac. *scūriolus < IE *skourjo-;
- lit. žiùrkė ‘szczur’ < IE *ǵ(h)jur-.
|
szuja
- pol. szuja, scs. šujь ‘lewy’, skr. savya- < IE *seujo-; także wal. aswy, aseu < IE *adseujo-;
- gr. skaiós, skaiwós ‘lewy’, łac. scaevus, trac. skaivas < IE *skaiwo-;
- stisl. skeika ‘zbaczać, skręcać w bok’ < IE *skaigo-;
- śgn schiec ‘skośny, skrzywiony’ < IE *skaiko-;
- niem. schief ‘skośny, skrzywiony’ < IE *skaipo-.
|
śledziona
- pol. śledziona < *sledena < IE *seldhen-;
- stpol. śleziona, scs. slězena < †selzen-, stir. selg < IE *selǵhen-;
- ros. selezënka, ukr. selezínka < †sьlezen- < IE *sileǵhen- (†selzen- dałoby **solozen-);
- skr. plīhán-, aw. spərəzan- < IE spl̥Hǵhen-
- łac. lien < IE spliǵhen-;
- gr. splḗn (→ ang. spleen), gen. splēnós < IE *spleHn-;
- gr. splánkhna ‘wnętrzności’ < IE *splənǵhn-;
- orm. phaicałn ‘śledziona’ < IE *spaiǵaln-;
- lit. blužnìs, prus. blusne < IE *bhluǵhn-;
- por. płuco.
|
świnia
- pol. świnia, aw. hū (gen.), alb. thi, ang. sow, swine, niem. Sau, Schwein, toch. B suwo, gal. sutegis ‘chlew’, łac. sūs ‘świnia’, gr. hỹs < IE *suH-, *suHiH-;
- skr. sūkara ‘wieprz’, pers. xūk, łac. sūcula ‘młoda świnia’ < IE *suHk-;
- stang. sugu ‘locha’ < IE *suk-,
- szw. sugga, stir. soc, socc ‘ryj’, śwal. huch, hwch ‘świnia’, bret. houc’h, pcelt. *sukko- ‘świnia’ < IE *sukk-;
- gr. sỹs z nieregularnym s- (? < *kj-, por. lit. kiaũlė ‘świnia’).
|
targ
- pol. targ, ros. torg ‘targ, handel, sprzedaż’, lit. tur̃gus ‘targ, rynek’ < PBS *turgus < IE *tr̥gu-;
- łot. tìrgus < PBS *tirgus < IE *tr̥gu-;
- wenet. Tergéste ‘Triest’, Opitergium, ilir. tergitio ‘kupiec’ < IE *tr̥g-;
- alb. tregë ‘targ’ < IE *treg-;
- zob. też gród.
|
truteń
- pol. truteń, stpol. trut, trucień < IE *trout- (-ini-, -uni-);
- stpol. tręteń, tręt < IE *tront- (-uni-);
- stpol. trudeń < IE *troudh- (-uni-);
- stpol. trąd ‘truteń, rodzaj gza’ < IE *trondho-;
- lit. trãnas ‘truteń’ < IE *trono-;
- stang. dran, ang. drone, stsas. dren, drāno, sgn trëno (niem. Drohne z śdn), gr. thrḗnē, thrēnṓdēs, thrõnaks < IE *dhrēn-, *dhron-, *dhrōn-;
- gr. tenthrēdṓn ‘rodzaj osy’ < IE *dhendhrēd-;
- gr. tenthrḗnē < IE *dhendhrēn-;
- gr. tethrēniṓdēs < IE *dhedhrēn-;
- gr. athrḗnē < IE *Hdhrēn- (*Hndhrēn-);
- gr. anthēdṓn ‘pszczoła’ < IE *Handhēd-;
- gr. anthrēdṓn ‘szerszeń’ < IE *Handhrēd-;
- gr. anthrḗnē ‘pszczoła, osa’ < IE *Handhrēn-;
- gr. pemphrēdṓn ‘osa’ < IE *bhembhrēd-;
- ang. bumble ‘trzmiel’ < IE *bhombhl-.
|
twardy, tworzyć
- pol. tworzyć, twór, scs. zatvorъ ‘zasuwa, zamek’, pol. twarz, lit. ãptvaras ‘ogrodzenie, płot’, tvérti, tveriù ‘brać, łapać, tworzyć, budować, formować (ser), grodzić, otaczać’, turė́ti ‘mieć’, może gr. sorós ‘urna, trumna’ < IE *twer-, *twer-H-, *twor-, *twōr-i-, *tur-;
- pol. twardy, twierdza, twierdzić, ros. tvërdyj, gr. sárdion ‘rodzaj kamienia szlachetnego, karneol’ (< pers?), niem. Quarz ‘kwarc’, śgn quarz, PG *þwart- < IE *twr̥-d-, *twor-d-;
- lit. tvìrtas ‘mocny, silny, zdrowy, twardy, trwały’, łot. tvirts ‘mocny, twardy’ < IE *twr̥Ht-;
- może pol. twaróg < IE *twōr-ogh-;
- może pol. trzymać, stpol. trzmieć ‘sterczeć’ < IE *tr-m-;
- może łac. dūrus ‘mocny, twardy’ < IE *duHr-;
- może goc. hardus ‘twardy’, gr. kratýs ‘silny’ < IE *kr̥tu-;
- skr. dhar- ‘trzymać, nieść, podpierać’, lit. darýti ‘robić’ < IE *dher-;
- łac. firmus ‘silny, trwały’, skr. dhárman- ‘prawo, rozkaz’ < IE *dher-m-;
- łac. formāre ‘tworzyć’, formāticus ‘ser’, confirmāre ‘twierdzić, dowieść’ < IE *dh(w)or-m-;
- łac. fōrma ‘postać, wygląd’ < IE dh(w)ōr-m-;
- gr. morphḗ ‘kształt’ < IE *mordhw-;
- możliwe dalsze związki z serce
|
wąż
- łac. anguis ‘wąż’, śir. esc-ong ‘węgorz, wodny wąż’, wal. llys-yw-en (-yw- < *angwi-), sgn unk ‘wąż’, śgn unk, unke (< *ungwō, *unkaz), orm. awj, lit. angìs, łot. uòdzs ‘żmija’, pol. wąż < IE *Hangʷhi-, *Hn̥gʷhi-;
- gr. ékhis, ékhidna ‘żmija’, sgn egi-dehsa ‘jaszczurka’ < IE *Heghi-;
- gr. óphis ‘wąż’, skr. ahi-, aw. aži ‘wąż, smok’ < IE *Hogʷhi-;
- orm. iž ‘wąż’ < IE *Hēgʷhi-;
- zob. też węgorz.
|
wesz
- pol. wesz, ros. voš′, s-ch. vȃš < IE *usi-;
- słń. ȗš, s-ch. ȗš < IE *ousi-;
- ang. louse, wal. llau < IE *luHs-;
- lit. utė̃, łot. uts < IE *uti-;
- skr. yū́kā < IE *jūkā-;
- por. niejasne łac. pēdis (< *pesdi-?), gr. phtheír (< *dhgʷhesir-?).
|
węgorz
- łac. anguīlla, anguīla, sgn angar ‘wołek zbożowy’, niem. Engerling ‘pędrak chrabąszcza’, lit. ungurỹs ‘węgorz’, pol. węgorz, słń. ogor ‘konger (Conger sp.)’ < IE *Hangʷhro-, *Hangʷhor-i-, *Hn̥gʷhŏr-i-, *Hangʷhīn-l-;
- gr. énkhelys ‘węgorz’ < IE *Henghel-u-;
- łac. conger ‘konger’ < IE *kongʷro-;
- gr. góngros < IE *gongʷro-;
- zob. wąż.
|
wieprz
- pol. wieprz, łot. vepris ‘kastrowany wieprz’ < IE *wepri-;
- niem. Eber ‘dzik’, stang. eofor, stisl. jǫfurr ‘książę’ (przen.; PG *ebura- ‘knur, wieprz, dzik’), trac. ébros ‘kozioł’ < IE *ep[u]ro-;
- łac. aper ‘wieprz’ < IE *Hapr- (por. akad. appāru ‘dzik’);
- stisl. hafr ‘kozioł’, stang. hæfer, gr. kápros ‘wieprz’, łac. caper ‘kozioł’, capra ‘koza’, wal. caer-iwrch ‘kozioł sarny’, stir. cauru, śir. cáera ‘baran, owca’, ir. caora (< PCelt. *kaɸerūxs) < IE *kapr-;
- gal. gabros ‘kozioł’, ir. gabhar, wal. gafr ‘koza’ < IE *ghabhr-;
- por. koza.
|
woda
- pol. woda (< *-dh-, reguła Wintera), stang. wæd ‘woda, jezioro, morze’, ġewæd ‘ford’, łac. vadum ‘woda, płycizna, bród’ < IE *wodh-;
- gr. hýdōr ‘woda’, D hýdatos, ang. water < IE *wŏdōr-, *wŏdnt-;
- skr. udaká-, gen. udná- < IE *udn-;
- łac. unda ‘fala’, łot. ûdens < IE *wn̥dhā-, *wn̥dhō-;
- stnord. uðr ‘fala’, pl. unnir, stang. ýð ‘fala, powódź’, sgn undea, PG *unþjō, *unðjō < IE *untjā-, *undhjā-;
- lit. vanduõ ‘woda’ < IE *wondhō-.
|
wół
- het. *guwau ‘bydlę, wół, krowa’, toch. A ko, pl. kowi, stir. bó, gr. boũs, sgn chuo, kuo, niem. Kuh, stszw. kō, skr. gáuḥ, aw. gāuš, orm. kov, łot. gùovs, lit. gaujà ‘stado’, gúotas ‘t.s.’, scs. *govędo ‘bydlę, wół, krowa’, gu-mьno ‘stodoła’, pol. gówno < IE *gʷouH-, acc. *gʷoHm (por. sumer. gu < gud ‘byk’);
- stang. cū, ang. cow, stisl. kýr < IE *gʷuH-;
- stnord. kvīgr ‘byczek’, nider. kween < IE *gʷuHiH-;
- łac. bōs, gen. bovis < IE *bouH- (zapewne zapożyczenie z osk.);
- stwal. stkorn. buch, nwal. buwch, bret. buc’h (< *boukkā), może łac. vacca < IE *gʷoukH-;
- skr. vaśā ‘krowa’, może łac. vacca < IE *weḱH-;
- scs. volъ, gen. volu, pol. wół < IE *wolu- (z wymianą *gʷ : w oraz u : l jak w swoboda ~ słoboda, por. hipotezę zapożyczenia uralskiego lub ałtajskiego).
|
*wraHd-
- gr. rhíza ‘korzeń’, lesb. brísda, myc. wriza < IE *wrid-j-;
- stnord. virtr ‘brzeczka’, sgn wirz < IE *wird-;
- goc. waúrts ‘korzeń’ (< PG *wurti-), stnord. urt ‘zioło’, stang. wyrt ‘zioło, roślina’, ort-ġeard ‘sad, ogród’, ang. wort ‘brzeczka’, orchard ‘sad’, sgn wurz ‘korzeń, zioło, przyprawa’, gr. rhā́dīks, gen. rhā́dīkos ‘konar, gałąź’, rhádamnos, rhódamnos ‘gałązka’, eol. oródamnos, gr. rhádamon ‘łodyga, latorośl’, rhadinós ‘giętki, wiotki’, rhodanós ‘t.s.’, rhadalós ‘t.s.’, łac. rādīx ‘korzeń’, rāmus ‘konar, gałąź’, radius ‘pręt, szprycha, promień’, wal. gwreiddyn ‘korzeń’, gwraidd ‘korzenie’, gwrysg ‘gałęzie’, korn. gwreydh ‘korzeń’ < IE *wraH2d-i-, *wr̥H2d-i-, *wr̥H2d-sko-;
- toch. B witsako ‘korzeń’;
- stnord. rót ‘korzeń’ (→ ang. root), stszw. rót < IE *raH2d- (gdyby było *wraH2d-, wtedy byłoby stszw. **vrót);
- stang. wrætte ‘marzanka, Rubia’, sgn rezza (< PG *wratjōn-), stir. frén ‘korzeń’, ir. frém, alb. rrëzë, rrënjë ‘korzeń’ < IE *wrod-i-, *wr̥d-n-, *wr̥d-m-;
- wal. greddf ‘instynkt’ (?);
- gr. brénthina ‘korzenie, przy pomocy których kobiety zabarwiają na czerwono swoje policzki’ < IE *gʷrendH-i- (or *wr̥ndH-i-);
- możliwe dalsze związki z serce i twardy.
|
wrona
- stir., śwal. bran ‘kruk’, gal. brano- < IE *gʷren-;
- łac. grāculus ‘kawka’, ang. crow ‘wrona’, stang. crāwa, *crācian ‘krakać’, niem. Krähe ‘wrona’, stisl. krákr ‘kruk’, kráka ‘wrona’, lit. gróti ‘krakać’, cs.-rus. grakati, gračǫ < IE *gʷraH-;
- ros. žávoronok ‘skowronek’ < IE *gʷeHworn-;
- ukr. žájvoronok < IE *gʷeHiworn-;
- pol. gawron, cz. havran, s-ch. gȁvrān < IE *gʷoHworn-;
- lit. žvìrblis ‘wróbel’, łot. zvir̃bulis < IE *ǵwr̥Hbh-li-, *ǵwr̥Hbh-uli-;
- dłuż. karwona ‘wrona, gawron’ < IE *kʷoHruwon-;
- s-ch. dial. kȁvran ‘kruk’, słwń. kȃvran, lit. kóvarnis ‘gawron, kawka’ < IE *kʷoHworn-;
- słwń. kavrána ‘wrona, gawron’ < IE *kʷoHworHn-;
- gr. Hezych. kóraphos (nazwa ptaka) < IE *ḱorHbh-;
- gr. kóraks ‘kruk’, lit. šárka ‘sroka’, s-ch. srȁka, ros. soróka, pol. sroka < IE *ḱorHk-;
- łac. cornīx ‘wrona’, gr. korṓnē < IE *ḱorHn-;
- łac. corvus ‘kruk’ < IE *ḱorw-;
- stnord. hrafn ‘kruk’, stang. hræfn, ang. raven, sgn hrabo, rappo, niem. Rabe < IE *ḱrobh-, *ḱrobh-nó-;
- stang. hrōc ‘gawron, kruk, kawka’, ang. rook ‘gawron’, nider. roek, stsas. hrōk, hrōka, sgn ruoh, ruoho ‘wrona’, śgn ruoch, ruoche, stnord. hrókr ‘gawron, wrona’, gr. krṓzō ‘skrzeczę’, lit. krógti ‘chrząkać’ < IE *kroHg-;
- gr. kraugḗ ‘krzyk’, stnord. hraukr ‘gawron, kruk morski (ryba z rodziny Hemitripteridae)’, goc. hruk ‘skrzeczenie’ < IE *kraug-, *krug-;
- pol. kruk < IE *krouk-;
- skr. króśati ‘krzyczy’, aw. kraosaiti < IE *krouḱ-;
- s-ch. svrȁka ‘sroka’ < IE *ḱworH-k-;
- gr. pérgoulos ‘rodzaj ptaka’ < IE *perg-;
- gr. pyrgítēs ‘wróbel’ < IE *purg-;
- łac. pārus ‘sikora’ < IE *peHr-;
- łac. passer ‘wróbel’ < IE *pHr-s-, *pttro- ?;
- łac. parra ‘ptak będący złym omenem’, może ‘bielik’, umbr. parfa < IE *pHrs-, *prHs-;
- gr. psā́r, psḗr ‘szpak’ < IE *psaHr-;
- cz. skřivan ‘skowronek’ < IE *skreiwoHn-;
- pol. skowronek, scs. skovranьcь < IE *skoworn-;
- gr. spérgoulos ‘mały ptak polny’, spérgys ‘strzyżyk’ (?), sgn sperche ‘wróbel’, gr. sporgílos ‘rodzaj ptaka’, prus. spurglis ‘wróbel’, spergle- < IE *sperg-, *sporg-, *spr̥g-;
- ngr. spourgítēs ‘wróbel’ (niereg. -ou-);
- gr. spérkhnon ‘ptak drapieżny mniejszy od orła’, śgn sperke ‘wróbel’ < IE *spergh-;
- goc. sparwa ‘wróbel’, stang. spearwa, ang. sparrow, sgn sparo, śgn spare, spaze (zdrobn.), niem. Sperling, Spatz (zdrobn.), stnord. spǫrr < IE *spor(H)w-;
- śbret. frao ‘wrona’, bret. fraw, korn. frau, gr. sparásion (*sparwasion?) ‘ptak podobny do wróbla’ < IE *spraHu, *sprHwo-;
- ang. warbler ‘jeden z ptaków wróblowatych, np. świstunka (Rhadina)’, słwc. dial. vráb ‘wróbel’, pol. wróbel, ros. vorobéj ‘wróbel’, s-ch. vrábac ‘wróbel’, ukr. vorobéc′ < IE *worHbho-, *worHbh-uli-, *worHbh-ijo-, *worHbh-iko-;
- gr. rhóbillos ‘mysikrólik’ < IE *wrob-;
- lit. várna ‘wrona’, ros. voróna, pol. wrona < IE *worHn-;
- lit. var̃nas ‘kruk’, stpol. wron, ros. vóron < IE *worn-;
- ang. wren ‘strzyżyk’, stang. werna, wrenna (< *wrandjan-), isl. rindill, sgn wrendo, wrendilo < IE *wrendh-, *wrondh-.
|
wydra
- pol. wydra, lit. ū́dra, ang. otter, gr. hydrā ‘wąż wodny’ < IE *udrā (BS *ū przed *d na mocy reguły Wintera);
- łac. lutra ‘wydra’ < IE *lutrā;
- por. nieregularności w jęz. romańskich.
|
ziemia
- pol. ziemia, łac. humus < IE *dhǵhem-, *dhǵhom-;
- het. tekan, gr. khthṓn, D khthonós < IE *dhǵhon-;
- gr. khamaí ‘na ziemi’, het. gimra-, gimmara ‘pole, niwa’, skr. gmá-ḥ ‘ziemi’ (D od kṣā́ḥ) < IE *ǵhĕm-.
|
żec
- stpol. żec, żgę (por. pol. pożoga) < PS *žeg- < IE *gʷhegʷh-;
- pol. zgaga < PS *-gag- < IE *gʷhōgʷh-;
- pol. dziegieć, stcz. dahněti ‘tlić się’ < PS *deg-, *dag-, lit. dègti ‘palić się’, degùtas ‘dziegieć’, dãgas ‘żar’, stir. daig ‘ogień’, ang. day ‘dzień’, goc. dags ‘dzień’, skr. dáhati ‘palić’, łac. foveō ‘ogrzewam, pielęgnuję’, febris ‘gorączka’, gr. téphrā ‘popiół’ < IE dhegʷh-, dhōgʷh-.
|
żołądek
- gr. kholás, gen. kholádos ‘brzuch’, pol. żołądek < IE *ghelondo-, *gholn̥d-;
- gr. kólon ‘jelito’ < IE *kolo-;
- lit. skilándis ‘żołądek świński’ < IE *skĕlond-;
- lit. skil̃vis ‘żołądek, wole’, łot. šķilva ‘kurzy żołądek’ < IE *skl̥w-;
- możliwe dalsze związki, zob. głęboki, gʷelbh-.
|
żółć
- pol. żółć, cz. žluč, ros. žëlč′, scs. žlъčь < IE *ghlH3-ti-, *ghlH3-ki-;
- scs., strus. zlъčь, łot. žul̂ts, žul̂kts, zul̂kts, aw. zāra-, ang. gall, niem. Galle, gr. khólē ‘żółć’, khólos ‘gorzka nienawiść’, łac. helus, holus, olus n ‘warzywa, zielenina’ < IE *ǵhlH3-, *ǵhlH3-ti-, *ǵhlH3-kti-;
- łac. fel, gen. fellis n ‘żółć’ < IE *bhelH3-n-;
- może łac. bīlis (→ ang. bile), wal. bustl, bret. bestl < IE *bistl(H3)-;
- lit. tulžìs < IE *tlǵhH3-i-.
|
żywy
- pol. żywy, łac. vīvus, gr. bíos ‘życie’ < IE *gʷīHʷ-wo-;
- gr. zõion ‘zwierzę’ < IE *gʷjoHʷ-jo-;
- ang. quick ‘żwawy, szybki’, trac. kik- < IE *gʷigʷ-jo-.
|
Źródłem części podanych przykładów jest B.M. Grande, Vvedenie v izučenie semitskix jazykov, «Vostočnaja literatura», Moskva 1998.