Skróty i symbole objaśniono tutaj.

Homonimy A-O

Poniższe przykłady dotyczą wyrazów o identycznej pisowni i wymowie, lecz różnym znaczeniu. Warto jednak wiedzieć, że właściwie o homonimii powinno się mówić tylko w przypadku różnego pochodzenia wyrazów mających różne znaczenia. Jeśli natomiast identycznie dziś wyglądające formy o różnym znaczeniu mają wspólne pochodzenie, mamy do czynienia z przypadkiem polisemantyzmu. Ponieważ jednak w tym miejscu nie jest moim celem prezentowanie wywodów etymologicznych i takie rozgraniczenie prowadziłoby tylko do niepotrzebnych komplikacji, ograniczam się wyłącznie do obecnego stanu języka i przyjmuję inną (wyżej podaną) definicję homonimii.

Najbardziej chyba znanymi przykładami homonimów (w takim właśnie, szerokim znaczeniu) są terminy zamek i pokój. Homonimia jest jednak w języku polskim bardzo pospolitym zjawiskiem.

Aria – aria

1. Rzecz. m-os. Aria – członek ludu, który podbił Indie w epoce prehistorycznej (częściej lm Ariowie).
2. Rzecz. ż aria – utwór wokalny będący częścią opery, operetki, oratorium.

Atlantyda

1. Rzecz. ż Atlantyda – mityczny ląd zamieszkany przez doskonałą rasę ludzi, rzekomo zatopiony 10 000 lat temu.
2. Rzecz. m-os. o odm. ż Atlantyda, lm Atlantydzi – mieszkaniec Atlantydy.

bal
Na wielkim balu siedziała mała, smutna dziewczyna (niejednoznaczne).

1. bal, D lp balu, D lm balów – duża zabawa.
2. bal, D lp bala, D lm bali – obrobiony pień drzewa.

bark

1. bark – połączenie ramienia z tułowiem; górna część grzbietu.
2. bark – żaglowiec o co najmniej 3 masztach, z ożaglowaniem gaflowym na ostatnim maszcie i rejowym na pozostałych.

barki

1. M lm od bark – połączenie ramienia z tułowiem; górna część grzbietu.
2. M lm od bark – żaglowiec o co najmniej 3 masztach, z ożaglowaniem gaflowym na ostatnim maszcie i rejowym na pozostałych.
3. M lm od barek – mały bar, miejsce przechowywania trunków, stolik na kółkach.
4. M lm od barka – rzeczny statek do przewozu towarów.

bez
Bez bez bez.

1. bez, D lp bzu – dziko rosnący krzew lub niskie drzewo z rodziny przewiertniowatych, Sambucus nigra, dziki bez.
2. bez, D lp bzu – niepoprawnie: ozdobny krzew z rodziny oliwkowatych, Syringa vulgaris, poprawnie: lilak.
3. bez – przyimek łączący się z wyrazami w dopełniaczu, wyrażający brak czegoś.
4. beza, D lm bez (bezów jest błędem) – ciastko z ubitego na pianę białka, zapieczonego z cukrem.

boże
Zob. homofony.

1. MBW n lp i nm-os. lm przym. boży (od bóg).
2. W lp od bóg.

brać
Cała brać zaczęła się za boki brać.

1. Rzecz. ż – bractwo, grupa, gromada, bracia.
2. Czas. ndk – ujmować, chwytać, dostawać.

brakować

brzęknąć

1. Czas. dk – wytwarzać przerywany dźwięk (o kluczach, o graniu na gitarze itd.).
2. Czas. ndk – nabrzmiewać, puchnąć (np. o nogach).

buchnąć

1. Czas. dk – gwałtownie wydzielić coś z siebie lub rozprzestrzenić się w sposób gwałtowny.
2. Czas. dk – uderzyć, wykonać nagły ruch (potocznie).
3. Czas. dk – ukraść (potocznie).

buta

1. buta – zbytnia pewność siebie, hardość, pycha, wyniosłość.
2. but, D lp buta – wierzchnie okrycie stopy lub stopy i kostki, czasem również łydki; istnieją też znaczenia specjalne.

były
Były tam trzy dziewczyny, a z nimi i jej były.

1. Przym. – taki, który był.
2. Rzecz. o odm. przym. – były mąż, były chłopak (potocznie).
3. 3 lm nm-os. cz. przesz. od być.

cali
Cali ubrudzeni na pięć cali.

celować

centrować

ci
Przyglądają ci się ci mężczyźni.

1. Enklityczna forma C zaimka osobowego ty (forma pełna tobie).
2. Partykuła wzmacniająca, np. w zwrotach masz ci los!, a to ci dopiero!
3. M lm m-os. zaimka wskazującego ten.

cis [cis]
Zob. homogramy.

1. Dźwięk wyższy o pół tonu od c.
2. Rodzaj izomeru geometrycznego związku organicznego, w którym wyróżnione atomy lub grupy atomów leżą po tej samej stronie wiązania.

cisnąć

1. Czas. dk cisnąć – rzucić, wyrzucić.
2. Czas. ndk cisnąć – wywierać nacisk (o parze – na ściany kotła, o obuwiu – na stopy).
3. Czas. ndk cisnąć – gnębić, ciemiężyć (np. o długach).
4. Czas. ndk cisnąć się – pchać się, tłoczyć się.

czapli

1. Przym. od czapla.
2. D lp i lm od czapla – ptak wodny i błotny z rodzaju Ardea lub Egretta.

czary

1. MBW lm rzecz. m czar – nadzwyczajne zjawisko, zdarzenie przypisywane działaniu sił nadprzyrodzonych.
2. D lp i MBW lm rzecz. ż czara – szerokie, niskie naczynie, używane zwykle do szlachetnych napojów.

czuć

czuli

1. 3 lm m-os. cz. przeszłego od czuć.
2. 3 lp cz. ter. od czulić (raczej tylko czuli się od czulić się).

czyż
Czyż to jest czyż?

damy
Bawimy się jak damy (ze znanego dowcipu…).

1. M lm rzecz. ż dama – kobieta wytworna; figura w pewnych grach.
2. 1 lm cz. przyszł. od dać – przekazać coś komuś.

deklarować

długi
Długi czas miał długi.

1. Przym. – mający pewien wymiar liniowy, rozległy w przestrzeni lub w czasie.
2. M lm od dług – zaciągnięta pożyczka.

Dobra – dobra

1. M lp ż przym. dobry – dodatni, pozytywny, życzliwy, szlachetny, właściwy (wiele znaczeń pochodnych).
2. D lp rzecz. n dobro – ideał moralny; dobroć; wartość potrzebna dla rozwoju człowieka.
3. MBW rzecz. blp dobra – majątek ziemski.
4. Rzecz. ż o odm. przym. Dobra – nazwa miejscowości, np. koło Limanowej.

dochodzić

dojrzeć

dokazywać

dołować

dopadać

dotrzeć

1. Czas. dk – dostać się z trudem, dojść, dojechać, przeniknąć.
2. Czas. dk – utrzeć dodatkową ilość.
3. Czas. dk – wygładzić powierzchnię metalu, spowodować wygładzenie i dopasowanie się powierzchni trących.

drapać

1. Czas. ndk. – skrobać, pocierać, szarpać, przeciągać po czymś paznokciami, pazurami lub czymś ostrym.
2. Czas. ndk. – (o kurzu, dymie) powodować swędzenie lub pieczenie w gardle, oczach lub nosie.
3. Czas. ndk. – (o szorstkim materiale) łaskotać, drażnić, podrażniać skórę.
4. Czas. ndk. arch. – krzywdzić, grabić.

drapać się

1. Czas. ndk. – przeciągać po swoim ciele paznokciami, pazurami lub czymś ostrym.
2. Czas. ndk. – wdrapywać się, iść z trudem w górę, piąć się, wspinać się.
3. Czas. ndk. arch. – przedzierać się.

drapak

1. Rzecz. m-os., arch. – uciekinier. Dziś tylko w zwrocie dać drapaka – pobiec, uciec.
2. Rzecz. m-nżyw. – zabawka, urządzenie przeznaczone dla kota lub innego zwierzęcia domowego i służące mu do zdrapywania pazurów.
3. Rzecz. m-nżyw. – przedmiot druciany służący do szorowania garnków kuchennych, druciana szczotka do zdrapywania brudu.
4. Rzecz. m-nżyw. – hebel, strug o zębatej krawędzi ostrza.
5. Rzecz. m-nżyw. – ostre narzędzie kamienne służące w dawnych czasach do nadawania obrabianej powierzchni szorstkości.
6. Rzecz. m-nżyw., pot. – stara i zdarta miotła lub szczotka, druciak do szorowania.
7. Rzecz. m-nżyw., pot. – przedmiot zniszczony, obdarty, obdrapany.
8. Rzecz. m-nżyw., pot. – brzydkie drzewko iglaste.

drapnąć

1. Czas. dk. – przeciągnąć po czymś paznokciami, pazurami lub czymś ostrym.
2. Czas. dk. pot. – uciec, czmychnąć, dać drapaka.
3. Czas. dk. pot. – złapać, aresztować.
4. Czas. dk. pot. – ukraść coś.

droga
Ta droga była droga w utrzymaniu. Zob. homofony.

1. Rzecz. ż – pas gruntu przeznaczony dla ruchu osób i pojazdów; szlak; trasa; podróż; sposób działania.
2. M lp ż przym. drogi – cenny, kosztowny; bliski uczuciowo, kochany.

drób

1. Rzecz. m-żyw. drób – ptactwo domowe, jak kury, gęsi, kaczki itp.
2. 2 lp tr. rozk. od drobić – dzielić na drobne części; kruszyć.
3. 2 lp tr. rozk. od drobić – stawiać drobne kroki; dreptać.

dwój

1. D lm rzecz. ż dwója – w starej skali ocen: ocena niedostateczna, w nowej: dopuszczająca.
2. 2 lp tr. rozk. od dwoić – dzielić mechanicznie skóry na dwie warstwy; podwajać.

działa

1. D lp rzecz. m-nżyw. działo.
2. 3 lp cz. ter. czas. ndk działać – tworzyć, robić, funkcjonować, oddziaływać, obowiązywać.
3. 3 lp ż cz. prze. czas. ndk dziać – robić na drutach, szydełkiem.

dzieje

1. MBW rzecz. blp dzieje – zdarzenia, wypadki, fakty z życia społeczeństwa lub człowieka; historia.
2. 3 lp cz. ter. czas. ndk dziać – wyrabiać na drutach, szydełkiem lub maszynowo odzież lub materiał z nitek przędzy przez tworzenie oczek i łączenie ich z pionowymi lub poziomymi oczkami.
3. dzieje się – 3 lp cz. ter. czas. ndk dziać się – odbywać się, stawać się, zdarzać się, zachodzić.

fala

1. Rzecz. ż:
   • pas wody wzniesiony powyżej poziomu, powstający podczas jej ruchu, objawiający się charakterystycznym garbem lub zagięciem;
   • wielkość, siła, gwałtowność, wielka liczba:
     • jakichś zjawisk lub wydarzeń (mrozów, upałów, strajków, aresztowań),
     • osób lub przedmiotów (jeńców, darów),
     • emocji, uczuć, doznań (radości, gniewu);
   • zagięcie włosów (układających się na kształt fali na wodzie);
   • wpływ (w wyrażeniu na fali zmian);
   • sukces (w zwrotach być na fali, utrzymywać się na fali);
   • sposób przenoszenia różnych form energii (światła, dźwięku), zjawisko fizyczne polegające na rozchodzeniu się w przestrzeni zaburzenia, któremu towarzyszy przenoszenie energii;
   • fala radiowa (w wyrażeniach np. fale krótkie, fale długie);
   • radio (w wyrażeniu fale eteru);
   • porozumienie (w zwrocie nadawać na tych samych falach);
   • zjawisko znęcania się przez starsze roczniki nad młodszymi poborowymi lub uczniami najmłodszej klasy.

farbować

fiksować

gada
Gada gad do gada.

głąb
Głąb wpadł w głąb.

1. Rzecz. m-nżyw. lub m-żyw. głąb (D lp głąba) – krótka i gruba łodyga roślin kapustowatych.
2. Rzecz. m-żyw. lub m-os. głąb (D lp głąba) – tępak, głupiec.
3. Rzecz. ż głąb (D lp głębi) – głębokie miejsce, duża odległość od powierzchni (wody) lub od skraju (lasu), dziś raczej tylko w bierniku w głąb, poza tym zastąpione przez głębia.

gnój

1. 2 lp tr. rozk. czas. ndk gnoić – uprawiać ziemię gnojem; nawozić; powodować gnicie, dopuszczać do gnicia; zanieczyszczać, brudzić; wyniszczać kogoś.
2. MB lp rzecz. m-nżyw. gnój – stałe i płynne odchody zwierzęce, podlegające procesom fermentacyjnym, używane do nawożenia gleby; obornik, nawóz.
3. M lp rzecz. m-os. gnój – obelżywe przezwisko stosowane do kogoś leniwego, ślamazarnego, nieporządnego.

godzi się

gotować

gra

1. M lp rzecz. ż gra:
   • Zabawa towarzyska lub rozgrywka sportowa prowadzona według pewnych zasad, granie.
   • Przybory, przedmioty służące do grania.
   • Wykonywanie melodii na jakimkolwiek instrumencie muzycznym; muzyka.
   • Odtwarzanie postaci utworu scenicznego, występowanie na scenie, w filmie.
   • Zmienność postrzeganych wzrokiem szczegółów tworzących harmonijną całość; mienienie się, migotanie, drganie.
   • Wydawanie charakterystycznego głosu przez samca głuszca, cietrzewia, dropia w czasie toków.
2. 3 lp cz. ter. czas. ndk grać, zob. niżej

grab

1. 2 lp tr. rozk. czas. ndk grabić – posługiwać się grabiami, wyrównywać grabiami powierzchnię ziemi lub zgarniać siano, zżęte zboże, śmieci itp.
2. 2 lp tr. rozk. czas. ndk grabić – kraść, odbierać siłą; rabować, łupić.
3. MB lp rzecz. m-nżyw. grab – Carpinus, drzewo lub krzew z rodziny brzozowatych.
4. D lm rzecz. ż graba – potocznie: ręka, dłoń.

grabie

1. grabie – narzędzie ogrodnicze.
2. graba, CMs lp grabie – potocznie: dłoń, ręka.

grać
Zob. gra, gram (niżej)

1. Bezokol. czas. ndk grać:
   • Brać udział w grach towarzyskich, sportowych lub hazardowych.
   • Wykonywać utwory muzyczne na instrumentach.
   • O instrumentach muzycznych: wydawać dźwięki.
   • Odtwarzać utwór dramatyczny, dawać przedstawienie, wyświetlać film.
   • Odtwarzać jakąś postać w sztuce teatralnej lub w filmie.
   • O wyrażaniu się uczuć, stanów duchowych: żywo uzewnętrzniać się, zmieniając odcienie wyrazu.
   • Zmieniać kolor, połysk, wyraz itp.; mienić się, migotać, drgać.
   • O głuszcach, cietrzewiach, o psach myśliwskich: wydawać charakterystyczny głos.
2. 2 lp tr. rozk. czas. ndk gracić – zaśmiecać np. pokój gratami, niepotrzebnymi przedmiotami.

gram
Zob. grać (wyżej)
Instrument, na którym gram, waży jeden gram.

1. Rzecz. m-nżyw. – podstawowa jednostka masy.
2. 1 lp cz. ter. czas. ndk grać.

grot
Opowiedziałem o grocie znalezionym w grocie.

1. grot, D grotu:
   • Ostrze różnych rodzajów broni drzewcowej: włóczni, kopii, dzidy, lancy oraz strzały.
   • Zakończenie odnogi poroża kozła sarny skierowane ku górze.
   • Dłuto kamieniarskie służące do zbijania nierówności z obrabianej powierzchni.
2. grot, D grota – pierwszy od dołu, największy żagiel na grotmaszcie.
3. grota, D lm grot – wydrążenie w skale, jaskinia, pieczara.

gruntować

grzebać

ich
Widzę ich i widzę ich dom.

1. ich – D (i B) lm zaimka 3. osoby on.
2. ich – zaimek dzierżawczy 3 osoby lm.

identyfikować

idzie

ile
Ile jest piasku w tym ile?

1. ile – zaimek liczebny pytajny i względny.
2. ile – Ms lp rzecz. m-nżyw. ił – rodzaj skały osadowej.

jak
Jak tam dojdzie ten jak?

1. Zaimek przysłowny.
2. Spójnik wprowadzający zdania wtrącone, objaśniające (np. wielkie koty, jak lew czy tygrys).
3. Spójnik łączący w połączeniach jak i, jak również, jak też.
4. Spójnik wprowadzający zdanie podrzędne zastępujący gdy, odkąd, jeśli.
5. Spójnik wprowadzający wyrażenia porównawcze.
6. Partykuła wyłączająca (np. nic łatwiejszego jak…).
7. Partykuła wzmacniająca (np. przyjdź jak najprędzej).
8. Element połączeń jak to, jak gdyby.
9. Rzecz. m-żyw. – ssak z rodziny pustorożców żyjący w Tybecie, Bos grunniensis.

je

1. je – B lp zaimka 3. osoby n ono (np. widzę dziecko – widzę je).
2. je – B lm zaimka 3. osoby nm-os. one (np. widzę dzieci – widzę je).
3. je – 3 lp czas. ndk jeść.

jego

1. jego – forma pełna D (i B) lp zaimka 3. osoby on, ono (obok formy enklitycznej go).
2. jego – zaimek dzierżawczy 3 osoby lp m i n.

jej

1. jej – DC lp zaimka 3. osoby ona.
2. jej – zaimek dzierżawczy 3 osoby lp ż

kadź
Mistrz kadzi w kadzi.

1. Rzecz. ż kadź (D lp kadzi):
   • duże naczynie w kształcie ściętego stożka;
   • roztwór zredukowanych barwników kadziowych.
2. 2 lp tr. rozk. od kadzić:
   • palić kadzidło;
   • schlebiać komuś.

kapować

kary
Twój koń kary nie uniknie kary. Zob. karze (niżej)

1. MBW lm od kar.
2. D lp i MBW lm od kara.
3. Przym. o znaczeniu ‘czarny’ (tylko o maści konia).

karze
Zob. kary (wyżej), homofony.

1. Ms lp rzecz. m-nżyw. kar – kotlina otoczona z 3 stron ścianami skalnymi, ukształtowana przez lodowiec.
2. CMs lp rzecz. ż kara – środek represji.
3. 3 lp cz. ter. czas. karać – wymierzać karę.

kasztan

1. Rzecz. m-nżyw. lub m-żyw. kasztan, D lp kasztana:
   • Castanea sativa, drzewo z rodziny bukowatych, o owocach jadalnych po upieczeniu lub ugotowaniu;
   • owoc kasztana, maron;
   • potocznie: kasztanowiec, Aesculus hippocastanum, drzewo parkowe z rodziny kasztanowcowatych, o niejadalnych owocach;
   • potocznie: owoc kasztanowca.
2. Rzecz. m-żyw. kasztan, D lp kasztana – koń mający sierść koloru owocu kasztanowca.
3. Rzecz. m-nżyw. kasztan, D lp kasztana – narośle rogowe na przyśrodkowej stronie kończyny konia.
4. Rzecz. m-nżyw. kasztan, D lp kasztanu – kolor rudawobrązowy (rzadko).

kawka
Zob. homofony.

1. Zdrobnienie od kawa – napój parzony z nasion kawowca.
2. Coloeus monedula, ptak z rodziny krukowatych.

kierownicy
Kierownicy podróżują pojazdem bez kierownicy.

1. M lm rzecz. kierownik – osoba zarządzająca zespołem ludzi.
2. DCMs lp rzecz. kierownica – urządzenie służące do kierowania pojazdem.

kit

kitować

klasyfikować

klucz

1. Rzecz. m-nżyw. klucz – przedmiot do otwierania zamka lub kłódki.
2. Rzecz. m-nżyw. klucz – zamknięcie, uwięzienie (w zwrotach być pod kluczem, dostać się pod klucz).
3. Rzecz. m-nżyw. klucz – gotowość budowli do korzystania z niej (w zwrocie być gotowym pod klucz).
4. Rzecz. m-nżyw. klucz – narzędzie:
   • do dokręcania lub odkręcania śrub i nakrętek;
   • do nakręcania jakiegoś mechanizmu;
   • do zwierania obwodu w aparaturze telegraficznej lub radiowej, którym telegrafista nadaje telegram,
   • do zwierania obwodu w innych urządzeniach, zwornik, włącznik.
5. Rzecz. m-nżyw. klucz – to, co pozwala na osiągnięcie lub zrozumienie czegoś:
   • metoda lub rzecz (np. klucz do rozwiązania zagadki);
   • objaśniający komentarz (np. klucz do rozwiązania zadania);
   • tekst przedstawiający rozwiązanie (np. klucz do ćwiczeń);
   • tekst pozwalający rozpoznać dany obiekt (np. klucz do rozpoznawania roślin).
6. Rzecz. m-nżyw. klucz – zasady:
• szyfrowego zapisu informacji (np. klucz do złamania szyfru);
• według których się coś przeprowadza lub coś rozstrzyga (np. dokonano wyboru według identycznego klucza).
7. Rzecz. m-nżyw. klucz – szyk lecących ptaków lub samolotów, przypominający kształtem literę V.
8. Rzecz. m-nżyw. klucz – symbol na początku pięciolinii, określający wysokość zapisywanych na niej dźwięków.
9. Rzecz. m-nżyw. klucz – zespół majątków ziemskich, folwarków położonych niedaleko siebie i będących pod wspólnym zarządem.
10. 2. lp. tr. rozk. czas. kluczyć
    • posuwać się do celu okrężną drogą, zmieniając ciągle kierunek;
    • nie mówić o czymś wprost.

kod

Zob. homofony.

1. MBW rz. m-nżyw. kod – umowny system znaków.
2. D lm rzecz. ż koda – zakończenie utworu muzycznego lub literackiego.

kolej
Kolej na kolej

koło
Rozbite koło koło płotu leży.

1. Rzecz. n o różnych, pokrewnych znaczeniach (figura geom., część pojazdu, ustawienie grupy ludzi, zrzeszenie itd.).
2. Przyimek – obok, w pobliżu.

kołować

kop
Nie kop tych kop. Nie kop mnie, kop ziemniaki. Zob. homogramy.

1. Rzecz. m-żyw. lub m-nżyw. używany potocznie – kopniak, kopnięcie; siła kopnięcia (grającego w piłkę nożną).
2. D lm rzecz. ż kopa – 60 sztuk.
3. D lm rzecz. ż kopa – złożone w stertę siano, zboże, słoma.
4. D lm rzecz. ż kopa – zaokrąglony wierzchołek górski.
5. 2 lp tr. rozk. od kopać – uderzać coś/kogoś nogą.
6. 2 lp tr. rozk. od kopać – wykonywać dziurę (dół, grób, kanał, rów itd.) w ziemi łopatą lub innym narzędziem.
7. 2 lp tr. rozk. od kopać – wydobywać spod ziemi płody lub kopaliny, np. ziemniaki, torf.
8. 2 lp tr. rozk. od kopić – układać siano w kopy.

kopia (wymawiane [kopja])
Zob. homogramy.

1. Dokładne odtworzenie oryginału, reprodukcja, odbitka.
2. Broń drzewcowa długości 3,5 metra z grotem i proporcem.
3. Jednostka organizacyjna jazdy rycerskiej w średniowieczu.

kora

1. Rzecz. ż kora:
   • zewnętrzna warstwa łodygi lub korzenia roślin drzewiastych, pełniąca funkcje ochronne; potocznie: twarda, brunatna warstwa okrywająca pień i gałęzie drzewa;
   • część korzenia lub łodygi między środkową częścią (walcem osiowym, rdzeniem) a skórką;
   • zewnętrzna warstwa organu: półkul mózgowych (kora mózgowa), nerki, nadnerczy;
   • lekka tkanina bawełniania o wytłaczanej powierzchni.
2. Rzecz. ż. kora – antyczny posąg grecki przedstawiający stojącą młodą dziewczynę w powłóczystej szacie.
3. Rzecz. ż Kora
   • przydomek Persefony, greckiej bogini kiełkującego ziarna;
   • imię / pseudonim słynnej nieżyjącej polskiej piosenkarki.

kosa

1. Rzecz. ż kosa:
   • ręczne narzędzie rolnicze do ścinania zboża i trawy; dawniej też broń sieczna (z ostrzem osadzonym na sztorc);
   • nóż wygięty w kształcie półksiężyca, służący do ręcznego usuwania resztek mięsa ze skór futerkowych;
   • wał piaszczysty, łączący się tylko jednym końcem z lądem, oddzielający częściowo zatokę od morza;
   • dawniej długi warkocz (zwykle lm kosy – długie splecione włosy).
2. D lp rzecz. m-żyw. kos – ptak z rodziny drozdów (Turdus merula).
3. M lp ż przym. kosy – skośny, krzywy, nieprosty, pochyły (np. patrzeć kosym okiem).

kosztować

kot
Zob. homofony.

1. Rzecz. m-żyw. kot – udomowiony ssak drapieżny (Felis domestica); ssak z rodziny kotowatych.
2. Rzecz. m-żyw. kot – zając w języku łowieckim.
3. Rzecz. m-nżyw. kot – rodzaj kotwicy, drapacz.

kraj
Ten kraj na kraju świata.

1. Rzecz. m-nżyw. – państwo, ojczyzna, kraina, obszar, część składowa niektórych państw federacyjnych.
2. Rzecz. m-nżyw. – skraj, brzeg, koniec (archaizm zachowany głównie w zwrocie iść na kraj świata).
3. 2 lp tr. rozk. od krajać.

krajanie
Krajanie urządzili wielkie krajanie.

1. Rzecz. m-os. – rodacy.
2. Odsłownik od krajać.

Kreta – kreta
Kreta – wyspa kreta. Zob. homofony.

1. Kreta – duża wyspa grecka na Morzu Śródziemnym.
2. kreta – DB lp rzecz. m-żyw. kret – żyjący w glebie ssak owadożerny, Talpa europaea.

kręgi
Zob. okręgi.

1. MBW lm rzecz. m-nżyw. krąg – linia kolistego kształtu; też znaczenia pokrewne (np. krąg kamienny, kulturowy).
2. MBW lm rzecz. m-nżyw. kręg – człon kręgosłupa.

krępować

król
Zob. królik (niżej)

1. Rzecz. m-os. (M lm królowie, D królów) – władca koronowany będący głową państwa, też w zn. przenośnym.
2. Rzecz. m-żyw. (M lm króle, D króli) – figura w szachach, kartach.
3. Rzecz. m-żyw. (M lm króle, D króli) – królik (potocznie).

królik
Zob. król (wyżej)

1. Rzecz. m-os. (M lm królikowie) – władca plemienia lub małego państwa.
2. Rzecz. m-żyw. (M lm króliki) – ssak z rzędu zajęczaków, Oryctolagus cuniculus; skórka z królika.
3. Rzecz. m-żyw. – niepoprawnie zamiast mysikrólik, ptak z rodziny pokrzewek, Regulus regulus.

kul, KUL

1. D lm rzecz. ż. kula.
2. Rzecz. m-nżyw. kul – wiązka słomy z paru wymłóconych snopów lub większa wiązka siana.
3. Rzecz. m-nżyw. kul – matnia, środek niewodu (w który zagania się ryby).
4. Rzecz. m-nżyw. kul – dawna rosyjska miara ciał sypkich (ros. куль: kul żyta to 9 pudów i 10 funtów, czyli około 151,52 kg, natomiast kul owsa to 6 pudów i 5 funtów, czyli około 100,33 kg).
5. 2 lp tr. rozk. czas. kulić.
6. KUL, skrót od Katolicki Uniwersytet Lubelski.

kula

1. Rzecz. ż. kula – bryła lub przedmiot:
• bryła ograniczona powierzchnią zamkniętą, której wszystkie punkty są jednakowo odległe od środka tej bryły;
• przedmiot mający kształt kuli w znaczeniu geometrycznym;
• metalowy, sprzęt sportowy o kształcie geometrycznej kuli i określonym ciężarze, używany do miotania;
• Ziemia, globus (kula ziemska);
• pocisk ręcznej broni palnej i dział (niekoniecznie o kształcie geometrycznej kuli).
2. Rzecz. ż. kula – sprzęt medyczny:
• podpora ułatwiająca chodzenie osobom niesprawnym fizycznie;
• podpora zastępująca amputowaną nogę.
3. 3 lp cz. ter. czas. kulać – toczyć, turlać, obracać.

kuli

1. 3 lm m-os. cz. przeszłego od kuć.
2. 3 lp cz. ter. od kulić (raczej tylko kuli się od kulić się).
3. D lm rzecz. m-nżyw. kul.
4. DCMs lp rzecz. ż kula.

kumać

kup

1. D lm rzecz. ż kupa – duża liczba, wiele rzeczy.
2. D lm rzecz. ż kupa – odchody, kał.
3. 2 lp tr. rozk. od kupić – nabyć za pieniądze.

kurz
Zob. homofony.

1. MBW lp rzecz. m-nżyw. kurz.
2. 2 lp tr. rozk. od kurzyć.

kurze
Zob. homofony i kurzy (niżej)

1. CMs lp rzecz. ż kura – samica z gatunku Gallus domestica; także o samicach innych kuraków.
2. MsW lp rzecz. m-żyw. kur:
   • regionalna i dawna nazwa koguta, samca z gatunku Gallus domestica;
   • przedstawiciel gatunku ptaków z rodzaju Gallus, np. kur bankiwa;
   • czerwony kur – pożar;
   • dawniej długi warkocz (zwykle lm kosy – długie splecione włosy);
   • ryba z rodzaju Myoxocephalus, z rodziny głowaczowatych.
3. MsW lp rzecz. m-nżyw. kur – różyczka (wirusowa choroba dziecięca).
4. MBW lm rzecz. m-nżyw. kurz – pył unoszący się w powietrzu i osiadający na powierzchni przedmiotów.
5. MBW lp n i lm nm-os. przym. kurzy (od kura).

kurzy
Zob. kurze (wyżej)

1. Przym. od kura.
2. 3 lp od kurzyć – podnosić tumany kurzu.
3. 3 lp od kurzyć – palić papierosa (potocznie).

lać
Zob. lej.

1. Rzecz. m-nżyw. – pantofel domowy, papuć, trepek (region.).
2. Czas. ndk – powodować płynięcie płynu, ulewnie padać (o deszczu).
3. Czas. ndk – bić kogoś, uderzać.

lata
Daleko lata w gorące lata.

1. M lm rzecz. n lato – gorąca pora roku.
2. M lm supletywnego rzecz. m-nżyw. rok – okres czasu.
3. 3 lp czas. latać – przebywać przestrzeń drogą powietrzną; być w ciągłym ruchu, szybko biegać.

ląc się

leci

lecz

1. Spójnik wyrażający przeciwieństwo; ale.
2. 2 lp tr. rozk. od leczyć – dążyć do przywrócenia komuś zdrowia; usuwać lub łagodzić dolegliwości.
3. Potocznie: D lm od leczo – rodzaj potrawy węgierskiego pochodzenia (wg słowników: nieodmienne).

lej, leje
Gdy leje, powstają leje. Zob. lać.

1. Rzecz. m-nżyw. – przyrząd do zlewania płynów; zagłębienie w podłożu o kształcie takiego przyrządu.
2. Rzecz. m-nżyw. – jednostka monetarna Rumunii.
3. lej – 2 lp tr. rozk., leje – 2 lp czas. lać.

licować

lin
Lin podpłynął do zwoju lin. Zob. homogramy.

1. Rzecz. m-żyw. lin – gatunek ryby z rodziny karpiowatych, Tinca tinca.
2. D lm rzecz. ż lina – rodzaj sznura z włókien roślinnych lub naturalnych.

Loch – loch
Pełno loch wpadło w loch.

1. M lp rzecz. m-nżyw. loch – pomieszczenie używane jako podziemne więzienie.
2. M lp rzecz. m-nżyw. Loch – część nazwy własnej (Loch Ness, Loch Lomond), pochodząca z języka szkockiego i oznaczająca „jezioro”.
3. D lm rzecz. ż locha – samica dzika lub świni.

Loki – loki
Loki ma loki.

1. M lm rzecz. m-nżyw. lok – pasmo wijących się włosów; pukiel, kędzior.
2. Loki – postać z mitologii germańskiej, oszust, być może też demon zniszczenia.

lub
Lub lub nie lub.

1. Spójnik wyrażający wymienność albo wyłączanie się; albo.
2. 2 lp tr. rozk. od lubić – znajdować w czymś upodobanie, czuć do kogoś sympatię.

ładunek

1. Rzecz. m-nżyw.:
   • towar przewożony środkiem transportu;
   • duża ilość, duże nagromadzenie czegoś;
   • uczucia lub myśli o dużej sile oddziaływania;
   • nabój;
   • materiał wybuchowy:
     • znajdujący się w pocisku,
     • służący m.in. do wywołania wybuchu;

   • porcja elektryczności, wielkość fizyczna charakteryzująca m.in. elektron.

łapka

1. Zdrobn. od łapa – noga ssaka lub ptaka.
2. Przyrząd do łapania zwierząt, wnyki, sidła, pułapka.
3. Przyrząd do zabijania owadów, packa.

łaska

1. D lm łasek – ssak z rzędu drapieżnych, łasica, Mustela nivalis.
2. D lm łask – względy, przychylność; wyróżnienie kogoś.

łój

1. Tłuszcz o twardej konsystencji uzyskiwany z tkanki tłuszczowej bydła, cieląt i owiec.
2. Tłusta wydzielina gruczołów łojowych skóry ssaków i człowieka, chroniąca przed utratą wody i wilgocią.
3. 2 lp tr. rozk. od łoić – smarować, powlekać coś łojem (przestarzałe).

łuk

1. Broń wyrzucająca strzały, składająca się z wygiętego pręta i cięciwy łączącej jego końce.
2. Linia, krzywizna wygięta półkolisto; zakrzywiony fragment drogi; część okręgu koła.
3. Element konstrukcyjny lub dekoracyjny, mający kształt półkola, części elipsy itp.
4. Znak graficzny w postaci wygiętej linii, np. łączący nuty w muzyce.
5. Ewolucja w narciarstwie powodująca zmianę kierunku jazdy

łupież

1. Rzecz. m-nżyw. – choroba skóry polegająca na łuszczeniu się warstw naskórka na owłosionej skórze głowy.
2. Rzecz. m-nżyw. – drobniutkie płatki łuszczącego się naskórka.
3. Rzecz. ż – dawniej: rabunek, grabież.

ma
Co ma mama ma?

1. Zaimek dzierżawczy 1 lp, przedmiot ż, synkopowana forma od moja.
2. 3 lp cz. ter. od mieć.

maj

1. Rzecz. m-nżyw. – piąty miesiąc roku.
2. 2 lp tr. rozk. od maić – zdobić zielonymi gałązkami, liśćmi lub kwiatami.

Maja – maja

1. Rzecz. ż Maja – rzadkie imię żeńskie; imię arkadyjskiej nimfy i lokalnej bogini rzymskiej.
2. Rzecz. m-os. Maja – członek ludu mieszkającego w Ameryce Środkowej (częściej lm Majowie).
3. Rzecz. m-os. Maja – w mitologii indyjskiej jeden z dajtiów, budowniczy miasta Tripura.
4. Rzecz. ż maja – gatunek śródziemnomorskiego kraba z rodzaju Maja.
5. Rzecz. ż maja – ułuda, iluzja w filozofii indyjskiej.
6. D lp od maj – piąty miesiąc roku.

majtek, majtki
Majtek bez majtek.

1. Rzecz. blp majtki – dolna część bielizny.
2. Rzecz. m-os. majtek – marynarz (M lm m-os. majtkowie lub nm-os. majtki).

malować

mamy
Gdzie mamy nasze mamy?

1. D lp i MBW lm rzecz. ż mama – spieszczenie od matka.
2. 1 lm cz. ter. od czas. ndk mieć.

maść

1. Półstała substancja, rodzaj gęstej mieszaniny do smarowania skóry lub kory drzew o właściwościach leczniczych.
2. Barwa zwierzęcia, umaszczenie.

mat
Mat wolał mat od połysku.

1. Rzecz. m-os. – podoficer w armii morskiej, odpowiednik kaprala.
2. Rzecz. m-nżyw. – sytuacja kończąca grę w szachy.
3. Rzecz. m-nżyw. – brak połysku, matowość.
4. D lm od mata – płat plecionki na podłodze lub na ścianie; miękkie nakrycie podłogi do zawodów dżudo.

mata, maty
Dostał mata od mata.

1. D lp od mat – podoficer w armii morskiej, odpowiednik kapral.
2. D lp od mat – sytuacja kończąca grę w szachy.
3. Rzecz. m-nżyw. mata – płat plecionki na podłodze lub na ścianie; miękkie nakrycie podłogi do zawodów dżudo.

matować

miał
Zob. homofony.

1. Rzecz. m-nżyw. – drobno pokruszona lub roztarta substancja, np. węgiel; proszek, okruchy.
2. 3. lp m cz. przesz. od mieć (zob. niżej).

miałki

1. Przym. – drobno pokruszony, drobno roztarty, zmielony; sypki.
2. Przym. – pozbawiony głębszych wartości; ograniczony, powierzchowny.
3. Przym. – płytki, niegłęboki (regionalizm).
4. MBW lm rzecz. męskiego miałek – zdrobnienie od miał (zob. wyżej).

mieć
Zob. homofony, mieli i mamy.

1. Bezokol. czas. ndk mieć, ma – posiadać (obok licznych innych znaczeń).
2. 2 lp tr. rozk. czas. ndk mieść, miecie – rzucać czymś drobnym, miałkim, sypkim (książkowe).
3. 2 lp tr. rozk. czas. ndk mieść, miecie – zgarniać, zmiatać coś z jakiejś powierzchni (książkowe).

mieli

1. 3 lm m-os. cz. przeszłego od mieć.
2. 3 lp cz. ter. od mielić.

minę, minie
To wkrótce minie, poznaję po minie. Czy za minę kupię minę? Zob. homogramy.

1. B i CMs lp rzecz. mina – wyraz twarzy.
2. B i CMs lp rzecz. mina – ładunek materiału wybuchowego.
3. B i CMs lp rzecz. mina – jednostka masy, potem moneta, używana w starożytności (Babilon, Grecja).
4. 1. i 3 lp cz. przyszł. od minąć – upłynąć, przejść obok, kończyć się.

misie
W misie są trzy pluszowe misie. Zob. homofony.

1. MBW lm rzecz. m-żyw. miś – zdrobnienie od niedźwiedź; zabawka wyobrażająca niedźwiedzia.
2. MBW lm rzecz. m-nżyw. miś – tkanina futropodobna; okrycie z takiej tkaniny.
3. CMs lp rzecz. ż misa – duża miska; coś, co przypomina miskę (np. forma terenu).

mlecz

1. Sonchus, roślina zielna z rodziny złożonych (Asteraceae).
2. Niepoprawnie: Taraxacum, mniszek, roślina z rodziny złożonych (Asteraceae).
3. Limfa płynąca z obszaru jelit, bogata w tłuszcze.
4. Nasienie samców ryb.
5. Czasami: płynna zawartość jelit powstała w procesie trawienia pokarmu, mleczko pokarmowe

mną, mnie

1. Formy fleksyjne zaimka 1 lp ja – DCBMs mnie, N mną.
2. Formy 3 lm i lp (oni mną, on mnie) cz. ter. czas. ndk miąć – gnieść.

morze
Zob. homofony.

1. Rzecz. n morze – wielki, wyodrębniony zbiornik wodny.
2. CMs lp rzecz. mora – czas potrzebny do wymówienia sylaby krótkiej.
3. Ms lp dawnego rzecz. m-nżyw. mór – śmiertelna choroba, dżuma.

moście

1. MBW lm rzecz. ż mość – dawny tytuł grzecznościowy (zob. niżej).
2. MsW lp rzecz. n-żyw. most – budowla służąca do przeprowadzania drogi komunikacyjnej nad przeszkodą wodną.

mość

1. Rzecz. ż, dawny tytuł grzecznościowy (skrót od miłość).
2. 2 lp tr. rozkaz. czas. ndk mościć – wykładać, wyściełać czymś; słać.

może
Zob. homofony.

1. 3 lp cz. ter. od móc.
2. Partykuła oznaczająca przypuszczenie, niepewność lub uprzejmą prośbę.

Mu – mu

1. Mu (ndm.) – nazwa kontynentu, który jakoby istniał niegdyś na obszarze obecnego Pacyfiku.
2. Enklityczna forma C lp zaimka 3 m i n (on, ono); forma pełna jemu, po przyimku niemu.

muł
Twój muł wszedł w muł.

1. Rzecz. m-żyw. muł (D lp muła) – potomek oślego ogiera i końskiej klaczy.
2. Rzecz. m-nżyw. muł (D lp mułu) – osad na dnie lub brzegu zbiornika wodnego lub cieku

mus
Zjeść mus to mus.

1. Czynnik zmuszający do działania, konieczność działania, przymus, potrzeba.
2. Rodzaj przecieru owocowego, często z dodatkiem cukru, piany z białek lub środków galaretujących.

myli

1. 3 lm m-os. cz. przeszłego od myć.
2. 3 lp cz. ter. od mylić.

myśliwiec

1. Rzecz. m-nżyw. – samolot myśliwski.
2. Rzecz. m-os. – pilot samolotu myśliwskiego; przenośnie: polujące zwierzę lub człowiek.

myto

1. Bezosobnik od myć – usuwać brud za pomocą mydła.
2. Rzecz. n myto – opłata za przejazd przez most, groblę, rogatkę (dawniej).

nabuzować

nachodzić

naczepiać

nadawać

1. Czas. dk nadawać – dając wielokrotnie dać czegoś wiele.
2. Czas. ndk nadawać – ofiarować, przyznawać coś komuś (np. ziemię).
3. Czas. ndk nadawać – powodować, aby coś nabrało jakichś cech (nadawać kształt, wygląd itd.).
4. Czas. ndk nadawać – przekazywać przesyłkę w urzędzie pocztowym celem jej dostarczenia adresatowi.
5. Czas. ndk nadawać – przekazywać informacje przy pomocy fal radiowych itp.
6. Czas. ndk nadawać – polecić coś komuś (potocznie: nadawać robotę).
7. Czas. ndk nadawać – mówić dużo; nadawać na kogoś – obgadywać kogoś.
8. Czas. ndk nadawać się – być odpowiednim, właściwym.

należy
Noworodkiem należy opiekować się jak się należy. Zob. niżej należycie.

1. Czas. ndk należeć do kogoś – być czyjąś własnością.
2. Czas. ndk należeć do kogoś – być czyimś partnerem (mężem, żoną).
3. Czas. ndk należeć do kogoś – być prawem, zadaniem jakiejś osoby, stanowić czyjś przywilej lub obowiązek (to należy do twoich zadań).
4. Czas. ndk należeć do czegoś – być czegoś częścią, członkiem (organizacji), być jednym z wielu (np. ludzi o jakichś cechach).
5. Czas. nieosobowy należy, należało, należałoby – trzeba, powinno się, wypada.
6. Czas. nieosobowy należy się – trzeba zapłacić (należy się X zł).
7. Czas. nieosobowy należy się – stanowi dług, powinność, prawo (należy mu się odpoczynek).
8. Czas. dk należeć się, należy się (do woli) – długo leżeć, wyleżeć się.
9. We frazie jak się należy – należycie, w sposób właściwy, jak trzeba.

należycie
Zob. wyżej należy.

1. Przysłówek od przym. należyty – właściwy, odpowiedni, jak należy.
2. 2 lm czas. ndk należeć (zob. wyżej).

napadać

napastować

napaść

1. Rzecz. ż – atak, zwykle gwałtowny lub niespodziewany.
2. Czas. dk napaść, napadnie, napadł – gwałtownie uderzyć, nagle zaatakować.
3. Czas. dk napaść, napasie, napasł – dać (zwierzętom) paszy, nakarmić (bydło).

napój

1. Rzecz. m-nżyw. – płyn przeznaczony do picia.
2. 2 lp tr. rozk. czas. dk napoić – dać komuś lub czemuś napić się do syta.

napytać

nastać

nie

1. Partykuła przecząca (także opisywana jako dopowiedzenie, wykrzyknik, równoważnik zdania).
2. Forma B lp zaimka ono używana po przyimku (np. troszczę się o nie = o dziecko).
3. Forma B lm zaimka one używana po przyimku (np. troszczę się o nie = o dzieci).

niebieski

1. Będący w szóstym kolorze tęczy, błękitny, modry, lazurowy (np. niebieskie oczy, morze).
2. Dotyczący nieba jako pozornego sklepienia dookoła Ziemi (np. ciało, sklepienie niebieskie).
3. Dotyczący nieba jako wyobrażanego miejsca pobytu Boga, bogów (np. królestwo niebieskie).

niedźwiedzi

1. D lm rzecz. m-żyw. niedźwiedź – ssak z rodziny Ursidae.
2. Przym. niedźwiedzi – należący do niedźwiedzia, charakterystyczny dla niedźwiedzia.

nim

1. Spójnik oznaczający, że coś jest późniejsze niż to, o czym mowa w zdaniu poprzednim lub następnym, zanim.
2. Forma NMs lp zaimków on, ono.
3. Forma C lm zaimków oni, one używana po przyimkach (np. przeciwko nim).

obchodzić

odczuli

1. 3 lm m-os. cz. przeszłego od odczuć.
2. 3 lp cz. przyszłego od odczulić.

oddali

1. 3 lm m-os. cz. przeszłego od oddać.
2. 3 lp cz. przyszłego od oddalić.
3. Ms lp rzecz. oddal, tyko w wyrażeniu w oddali.

odpaść

1. Czas. dk odpaść, odpadnie, odpadł – oderwać się od miejsca przyczepienia; zostać w tyle, wycofać się.
2. Czas. dk odpaść, odpasie, odpasł – utuczyć, odkarmić, odżywić.

odstać

okręgi
Zob. kręgi.

1. MBW lm rzecz. m-nżyw. okrąg – rodzaj krzywej, linia kolistego kształtu (także znaczenia pokrewne).
2. MBW lm rzecz. m-nżyw. okręg – część kraju stanowiąca jednostkę administracyjną, wyborczą, sądową.

okrywa

okuć

olej

opaść

1. Czas. dk opaść, opadnie, opadł – osunąć się z góry w dół, obniżyć się, osłabnąć; osaczyć, otoczyć.
2. Czas. dk opaść, opasie, opasł – utuczyć.

operować

orka

1. Rzecz. ż orka – czynność związana z uprawą roli.
2. Rzecz. ż orka – Orcinus orca, ssak z rodziny delfinów.
3. D lp rzecz. m-os. lub m-żyw. ork (M lm orkowie, orki) – istota mityczna z literatury fantasy.

ostać (przestarz., gw., poet.)

1. ostać (się), ostanie (się) – zostać, pozostać.
2. ostać (się), ostoi (się) – ocaleć, przetrwać.
3. ostać (się), ostoi (się) – przeciwstawić się, oprzeć się (komuś lub czemuś).
4. ostać (się), ostoi (się) – ustać się, sklarować się.

Ciąg dalszy – Continuation

2024-10-07