Język dingim jest bardzo niejednolity, zwłaszcza pod względem fonetycznym. Różne dialekty odróżniają się także zasobem słownictwa (wykształceni użytkownicy języka rozumieją jednak zazwyczaj różne regionalne synonimy), łączy je natomiast zbliżona morfologia i słowotwórstwo. Znormalizowane są zasady ortografii. Powszechnie dopuszcza się jedynie 3 warianty języka pisanego. Oprócz standardowego dialektu literackiego i dingim ja litir opartego na wymowie stolicy, w dokumentach (zwł. handlowych) używa się także podobnego standardu, opartego na dialekcie wschodnim i dingim ja ˀöstö. Księgi liturgiczne, zwłaszcza starsze, pisane są w archaicznym standardzie i dingim ja ˀarxa (który właściwie jest odrębnym językiem, na bazie którego rozwinęły się dialekty nowożytne). Poniższy opis odnosi się przede wszystkim do języka standardowego, lecz uwzględnia także pewne osobliwości ˀöstö.
Alfabet dingim używany do zapisu wszystkich wariantów tego języka zawiera 38 liter. Przy transliteracji z języka dingim używa się następujących liter w podanej kolejności:
A, Ä, B, C, Č, D, E, Ë, F, G, Γ, H, Ħ, I, J, K, L, M, N, O, Ö, P, R, S, Š, T, U, Ü, V, W, X, Y, Z, Ž, Ʒ, Ǯ, ʔ, ʕ
Uwaga: w najstarszych dokumentach zredagowanych w języku dingim pojawia się dodatkowa, 39 litera, transkrybowana jako “nga” (ƞ). W późniejszych tekstach litera ta jest całkowicie pomijana, czasami na jej miejscu wystepuje g lub n.
Dingim dysponuje dość bogatym zestawem samogłosek. Następujące samogłoski krótkie występują w języku standardowym: i, ü, y, u, e, ö, o, ä, a. W ˀöstö spotykamy ponadto ë, brak natomiast ä (mimo iż występuje w grafii). Litera ta występuje również w ortografii standardowej: tu ö i ë wymawiane są tak samo (jako ö). Należy jednak podkreślić, że często wschodniemu ë odpowiada literackie a, rzadko y. Istnieją długie odpowiedniki wszystkich wymienionych samogłosek, zapisywane literami podwójnymi ii, üü itd. Nie ma prawdziwych dwugłosek. Bardzo charakterystyczną cechą dingim jest pełna harmonia wokaliczna. Oznacza ona, że w wyrazach wielosylabowych wszystkie sylaby mają tę samą samogłoskę. Reguła ta jest bezwyjątkowa.
Bardzo ważny jest podział samogłosek na przednie: i, ü, e, ö, ä i tylne: y, u, ë, o, a. W dialekcie wschodnim występuje neutralne a, które odpowiada najczęściej literackim ä, a. Uwaga: w zachodniej odmianie języka ä i e wymawiane są identycznie (jako szerokie e).
Inny podział samogłosek opiera się na szerokości ich artykulacji. Do samogłosek wysokich zalicza się i, ü, y, u (i ich długie odpowiedniki), do samogłosek średnich: e, ö, ë, o, do samogłosek niskich ä i a. Wśród samogłosek średnich i wysokich wyróżnia się ponadto zaokrąglone i niezaokrąglone, co pokazuje tabela:
| przednie | tylne | |||
|---|---|---|---|---|
| niezaokrąglone | zaokrąglone | niezaokrąglone | zaokrąglone | |
| wysokie | i | ü | y | u |
| średnie | e | ö | (ë) | o |
| niskie | ä | a | ||
Mutacje samogłosek w odmianie omówiono niżej.
Pismo dingim dokładnie przedstawia 28 fonemów spółgłoskowych języka standardowego stolicy, jak przedstawiono w tabeli:
| wargowe | zębowe | dziąsłowe | podniebienne | gardłowe | krtaniowe | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | p, b | t, d, c, ʒ | č, ǯ | k, g | ˁ | ˀ |
| szczelinowe | f, v | s, z | š, ž | x, γ | ħ | h |
| nosowe | m | n | ||||
| płynne | w | l | r | j |
Rzeczywista wymowa dość znacznie różni się od zapisu, ponadto silnie zależy od regionu, a nawet od zwyczajów poszczególnych użytkowników języka. Norma literacka dopuszcza tu niekiedy bardzo duży zakres swobody.
Przede wszystkim szereg fonemów spółgłoskowych występuje w 2 wyraźnie różnych wariantach, zwanych miękkim i twardym. Wariant miękki występuje w sąsiedztwie samogłosek przednich, wariant tylny w sąsiedztwie samogłosek tylnych. Za jednowariantowe uważa się: p, b, f, v, m, w, č, ǯ, š, ž, j, ˁ, ħ, ˀ, h. Dwuwariantowymi są: r, spółgłoski zębowe (t, d, c, ʒ, s, z, n, l) oraz podniebienne (k, g, x, γ) z wyjątkiem j.
Dalsze uwagi:
W praktyce typ 8 utożsamia się z 2, a 9 z 4. Rdzeń występuje w dwóch głównych postaciach. Pierwsza postać rdzenia to tzw. absolutivus. Spełnia ona szereg zadań składniowych: jest podmiotem zdania nieprzechodniego, spełnia też funkcję orzecznika, wyraża dopełnienie bliższe przedmiotowe. Jest też formą słownikową wyrazu. Druga postać to genetivus. Konstrukcje dopełniaczowe omówiono niżej. Rdzenie 1 typu były pierwotnie dwuspółgłoskowe lub zawierały wewnętrzną spółgłoskę, która wypadła (głównie nga).
Typ 1 objął dawne barytona (np. máa, maá, dawne maƞ, máƞa) i oksytona (np. paa ‘głowa’; dziś páa, ale dawniej paƞá, gen. paƞaá; istnieje też postać oboczna pää). W typie 2 istnieje tendencja do zmiany akcentowania dopełniacza: kef, kéve przechodzi na kef, kevé. Zmiana ta podyktowana jest postacią innych form wyrazów grupy 2, w których akcent wyjątkowo przesuwa się, podczas gdy we wszystkich innych przypadkach pozostaje taki sam jak w dopełniaczu. W typie 8 starsza forma to smak, smak bez różnicy obu postaci rdzenia, co powodowało problemy składniowe. Nowsza postać to smak, smáka tożsama z typem 2 i podobnie wypierana obecnie przez typ smak, smaká. W typie 9 starsza postać bráak, braák jest wypierana przez wyrazistszą bráak, braáka tożsamą z typem 4. Można powiedzieć, że dziś genetivus z końcówką w typie 8 i 9 jest powszechny. Jednak w pewnych wyrażeniach można wciąż spotkać formę bezkońcówkową.
Należy zwrócić uwagę na sposób akcentowania samogłosek długich. Znając postać rdzenia można łatwo określić miejsce akcentu i intonację. kłopoty mogą sprawiać tylko wyrazy typów 3 i 4. Wszystkie nowsze zapożyczenia należą do typu 4. Wyrazy należące do typu 3 przechodzą zaś do typu 2, skracając samogłoskę w przypadku absolutnym.
W typie pará, paraá absolutivus ma często (wbrew pisowni), zwłaszcza przed pauzą, wymowę [paráa]. Tak samo pra, praá ma często absolutivus [práa]. Zawsze pozostaje jednak różnica intonacji.
W typie 6 w absolutywie może wypadać nieakcentowana końcówka po pojedynczej spółgłosce: sómo ~ som, ale zawsze tylko ˀárxa.
Podsumowując, starszy i dość skomplikowany system jest obecnie zastępowany przez prostszy, oparty na dość prostych regułach:
Wyrazy zapożyczone o rdzeniach niedających się przyporządkować do żadnego z powyższych typów traktuje się jako nieodmienne i używa poprzedzone przez rodzimy wyraz odmienny nazywający kategorię nadrzędną plus rodzajnik określony. Np. dinig a dauka ‘język dauka’ (wyraz dauka zawiera dyftong au i dlatego nie może być odmieniany w dingim), käräl e Henri ‘król Henryk’ (wyraz Henri nie podlega zasadzie harmonii wokalicznej i dlatego nie jest odmienny; käräl jest również zapożyczeniem używanym wyłącznie na określenie obcych władców, ale ma strukturę pozwalającą na jego normalną odmianę).
Przykłady (miejsce akcentu podkreślono):
Odmianie przez osoby podlegają w zasadzie wszystkie odmienne wyrazy. Używa się 4 końcówek:
Końcówka -j jest często pomijana, zwłaszcza w formach czasowników, chyba że jej pominięcie utrudniałoby zrozumienie wypowiedzi. Forma z końcówką osobową przyłączona do wyrazu oznaczającego czynność równoważna jest czasownikowi równoczesnemu. W języku dingim kategoria czasu nie jest znana; gdy zachodzi potrzeba, używa się okoliczników czasu. Przykłady:
Poniższy słownik nie zawiera form wschodnich, chyba że jest to wyraźnie zaznaczone. Kolejność alfabetyczna: A, Ä, B, C, Č, D, E, Ë, F, G, Γ, H, Ħ, I, J, K, L, M, N, O, Ö, P, R, S, Š, T, U, Ü, V, W, X, Y, Z, Ž, Ʒ, Ǯ, ʔ, ʕ.